Árið 1955 skrifaði Torben Ulrich, þekktasti tennisleikari Dana, ágætur klarinettleikari og lofaður rithöfundur, að bestu tenórsaxófónleikarar Danmerkur væru Frank Jensen og Gunnar Ormslev, en fæstir þekktu Gunnar því hann byggi á Íslandi og spilaði aldrei í Danmörku. Á Íslandi hefði hann spilað með Ronnie Scott og hefði breski saxófónsnillingurinn sagt að hann hefði ekki heyrt betri tenórista í Evrópu.

Hvernig mátti það vera að Gunnar var talinn Dani af Ulrich og hver var ferill þessa rómaða saxófónleikara? Hvar lágu rætur hans og hvar mótaðist stíll hans?

Gunnar Ormslev fæddist árið 1928 í Hellerup í Gentofteskíri, einni af útborgum Kaupmannahafnar. Móðirin var íslensk en faðirinn danskur og allt þar til heimsstyrjöldin síðari skall á var ekkert sem benti til þess að pilturinn yrði annað en ekta Dani af íslenskum ættum, svona eins og Thorvaldsen og fleiri mætir listamenn. En hann settist að í landi móðurinnar og kannski átti skorturinn er ríkti í Danmörku eftirstríðsáranna þátt í því. Nú er liðinn meira en aldarfjórðungur síðan Gunnar lést í blóma lífsins og er hann mörgum gleymdur í þessum heimi þar sem heimsfrægðin er stundarfyrirbrigði og meira að segja í nýlegum sjónvarpsþætti um íslenskan djass, þar sem ágætir djassleikarar voru teknir tali og auk þess sýnd myndbrot með ýmsum helstu djassleikurum landsins, var Gunnar Ormslev, sem fremstur var meðal jafningja frá því hann flutti til landsins 1946 til dauðadags 1981, hvergi nefndur né sýndur.

„...borið af þeim öllum sem sólóist“

Ormslev 1981

Þegar Gunnar var að alast upp í Hellerup var einn besti vinur hans Arnvid Mayer, sem spilaði á trompet og varð seinna einn af fremstu trompetleikurum Dana og helsti djassbaráttumaður Norðurlanda. Þeir spiluðu saman í djasssveit í gaggó og hafði Gunnar komist yfir þýskan altósaxófón. Það var hlustað á Asmussen og Goodman en svo heyrði Gunnar Basiebandið með Lester Young á tenór og ekki leið á löngu áður en hann kunni ýmsa Lester-sólóa utan að. Gunnars er fyrst getið í íslenskum heimildum er hann kom hingað til sumardvalar ásamt móður sinni í júlí 1945, en þá þótti fréttnæmt hverjir sigldu til og frá Reykjavík með Gullfossi. Hann ákveður svo árið eftir að flytjast hingað og lærði tannsmíðar hjá frænda sínum Jóni Hafstein tannlækni. Til að kveðja félaga sinn með sóma ákváðu Arnvid og gaggóbandið að taka upp tvö lög á lakkplötu, en slíkt var alsiða fyrir daga segulbandsins. Eintak Arvids hefur varðveist, enda var hann einn ástríðufyllsti plötusafnari Norðurlanda. Þó að upptökurnar séu frumstæðar og leikur Gunnars með byrjendabrag er auðheyrt að hugmyndir skorti hann ekki og sagði Arnvid mér „að hann hefði borið af þeim öllum sem sólóist“.

Þegar til Íslands er komið býr Gunnar í Hafnarfirði og kynnist þar Guðmundi Steingrímssyni, Eyþóri Þorlákssyni og félögum og síðan bætast Reykvíkingar eins og Óli Gaukur og Steini Steingríms í hópinn. Með þeim eru til nokkrar upptökur og Lesteráhrifin sterk í leik Gunnars. Svo stofnaði hann GO-kvintettinn sem lék í samkomusal Mjólkurstöðvarinnar veturinn 1946-47. Haustið 1947 leysir Gunnar nafna sinn Egilson af hólmi í hljómsveit Björns R. Einarssonar þar sem hann blés stutta stund því hann var ekki í FÍH. Á því var ráðin bót og í ársbyrjun 1948 gengur hann til liðs við KK-sextettinn, en þar sem hljómsveitarstjórinn Kristján Kristjánsson blés í altósaxófón varð Gunnar að skipta yfir á tenór. „Gunnar kunni ekkert að lesa þegar hann kom til mín,“ sagði Kristján síðar, „en ég hef aldrei vitað nokkurn eins fljótan að læra. Eftir viku las hann allt sem ég setti fyrir hann.“ Um haustið gengur Gunnar að nýju til liðs við Björn R. og leikur með honum þar til hann heldur til Svíþjóðar 1955. Á upptökum sem varðveist hafa með Gunnari frá árunum með KK og Birni má heyra að hann hefur færst nær Hawkinsskólanum, enda blésu allir helstu saxófónleikar landsins í Hawkinsstílnum, s.s. Sveinn Ólafsson, Ólafur Pétursson og Helgi Ingimundarson. Coleman Hawkins var tenórsaxófóninum það sama – þar til bíboppið kom til sögunnar – og Louis Armstrong trompetnum. Það voru aðeins einstaka framúrstefnumenn svingsins, eins og Lester Young og Roy Eldridge, sem brutust undan ægivaldi þeirra.

„...gefur lítt eftir því bezta erlendis“

Til er grein um Gunnar, eftir Svavar Gests, í Jazzblaðinu 1951. Þar segir: „Gunnar lék á altó-saxófón og þótti leikur hans mjög líflegur. Hann hafði mikla tækni á hljóðfæri sitt, hafði þó aðeins verið með það í nokkra mánuði. Tónn hans var ekki að sama skapi góður. En er Gunnar fór að leika á tenór urðu mikil umskipti. Tónninn var mun betri og fór stöðugt batnandi. En ekki hefur Gunnar samt hinn mikla tón, sem á sínum tíma var talið nauðsynlegt að hafa, ef maður átti að teljast góður tenór-saxófónleikari, en þá líktu nú líka allir eftir Coleman Hawkins!... Gunnar er líklega sá hljóðfæraleikarinn, sem mestum og beztum framförum hefur tekið hér á landi undanfarin ár. Frá því að maður heyrði í honum sem litla altó-saxófónleikaranum með góðar hugmyndir og slæma tóninn, fyrir rúmum fjórum árum, hefur Gunnar breyzt í afburða tenór-saxófónsólóista með ennþá fjölbreyttari hugmyndir og miklu betri tón. Fyrir utan, að á þessum tíma hefur honum tekizt að yfirstíga hindrun flestra þeirra, sem orðið hafa að læra á hljóðfæri hjá sjálfum sér: hann les nótur viðstöðulaust.“

Jazzblaðinu. 1949 skrifar Hilmar Skagfield um djasshljómleika í Austurbæjarbíói 2. apríl þar sem átta manna hljómsveit Kristjáns Kristjánssonar lék m.a.: „Sólóar hvíldu mjög á Gunnari Ormslev, enda er hann ágætur sólóisti og getur maður fyrirgefið honum, þó að tónninn sé ekki fallegur, vegna ágætra impróvíseringa.“

Í mars 1950 skrifar Jón Múli Árnason um verðlaunahljómleika Jazzblaðsins í Austurbæjarbíói: „Svo kom tríó Ormslevs, Guðmundar R. og Elfars, og voru þeir ekki slegnir út það sem eftir var kvöldsins. Mig minnir reyndar að Venturo-tríóið hafi gert svipaða hluti, en það er mikil gleði í leik Ormslevs-manna, og hvað er athugavert við það, að upprennandi snillingar stæli meistarana.“

Í september 1952 mátti lesa í Jazzblaðinu: „Það er fyrst þegar hann leikur við hliðina á jafn miklum snillingi og Ronnie Scott er, að við heyrum, að Gunnar er ekki aðeins besti djassleikari hér á landi heldur fáum við sönnur þess að leikur hans gefur lítt eftir því bezta erlendis.“ Höfundur líklega Svavar Gests.

Í Stan Getz-stíl

Vorið 1955 hélt Gunnar til Svíþjóðar til að leika með Simon Brehm-bandinu og það var ekki lítið ævintýri. Það var píanistinn Charles Norman, sem þekktastur er fyrir samvinnu við söngkonuna Alice Babs, sem mælti með Gunnari við Simon, en hann skrifaði um Gunnar eftir að hafa verið hér með Babs, að hann væri fremsti tenórsaxófónleikari í Evrópu. Svavar Gests skrifaði þá: „Aðeins þeir beztu komast í beztu hljómsveitirnar. Þess vegna réð sænski hljómsveitarstjórinn Simon Brehm Gunnar til sín.“

Gunnar leysti hinn frábæra norska saxófónleikara Bjarne Nerem af hólmi hjá Brehm. Í sænskum dómi um Gunnar í maí 1955 eftir Per Dido má m.a. lesa: „Hinn ungi Gunnar lék af mikilli leikni, en með dálítið grófan tón, og minnti um margt á Flip Phillips í fraseringum. Hinn tenóristi sveitarinnar, Claes Rosendahl, var nær hinum svala Getz-skóla.“ Í annarri umsögn segir að „ungi Íslendingurinn leiki í Stan Getz-stíl og eigi eftir að setja mark sitt á stjörnusveit Simons“.

Hljómsveit Gunnars Ormslev, um 1960, ásamt Önnu Vilhjálms sem átti 40 ára söngafmæli.

Hann var súperkatt

Gunnar kom heim eftir árið þótt Simon byði honum að leika með sér áfram og hann fengi tilboð um að leika með stórsveit trompetleikarans Thores Erlhings. Fljótlega stofnaði hann fræga hljómsveit er fékk gullverðlaun á Heimsmóti lýðræðissinnaðrar æsku og stúdenta í Moskvu 1957 sem besta djasshljómsveit festívalsins. Aðeins örfáar upptökur hafa varðveist með þessari hljómsveit, en auðheyrt er að hún tók öðru fram er heyrst hafði í djassi hérlendis, enda bárust ýmis atvinnutilboð að utan „en strákarnir vildu vera heima“, sagði Ormslev seinna. Eftir þetta lék Gunnar fyrst og fremst á Íslandi þótt hann hafi hljóðritað með Stórsveit danska útvarpsins og leikið nokkur sumur á Gotlandi. Af mögnuðustu hljóðritunum hans eftir Moskvuævintýrið má nefna er hann lék með austurríska píanóvirtúósnum Friedrich Gulda í Framsóknarhúsinu 1959 og hljóðritanirnar með tríói Jóns Páls Bjarnasonar gítarista þar sem Sigurbjörn Ingþórsson lék á bassann. Um það tríó segir Jón Páll:

„Hugmyndin kom frá Bjössa og ég þekkti Ormslev ekki mikið þá, en það var dásamlegt að spila með Ormslev. Það var ekkert skrifað og við gátum spilað saman eins og einn maður. Hann var súperkatt; ekkert vesen með það.“ Einnig má nefna upptökur fyrir Voice of America 1964, flutning kammerdjassverksins Samstæðna eftir Gunnar Reyni Sveinsson á Listahátíð 1970 og hina klassísku Jazzmiðlaupptöku í útvarpssal 1976.

Áhrif frá Lester Young

Hér hefur fyrst og fremst verið fjallað um árin frá því að Gunnar Ormslev kom til Íslands og þar til hann hélt til Svíþjóðar og brugðið upp mynd af því hvernig samtímamenn fjölluðu um saxófónleik hans. Saga Gunnars er saga einstaklings sem hafði allt til þess að bera að verða einn af fremstu djassleikurum Evrópu, en margskonar samspil persónugerðar hans og umhverfis komu í veg fyrir slíkt. Hann hefði eflaust átt betra gengi að fagna í tónlistinni hefði hann aldrei flust til Íslands, en þá hefðu Íslendingar líka farið á mis við hina mögnuðu hæfileika hans, sem öðru fremur lyftu íslenskum djassi í listrænar hæðir á árunum frá stríðslokum framundir 1960. Það er líka ómögulegt að segja hver hefði orðið þróun hans hefði hann lifað hina miklu endurreisn íslensks djass á árunum um og eftir 1980. Hann lést úr eitlakrabba aðeins 53 ára, en var þá farinn að kenna við Tónlistarskóla FÍH og stjórnaði djasssveit Hornaflokks Kópavogs. Hann hafði unun af kennslunni og að umgangast hina ungu hljóðfæraleikara og ekki er ótrúlegt að hann hefði gengið í endurnýjun lífdaganna sem djassleikari hefði honum enst aldur; líkt og Jón Páll Bjarnason hefur gert eftir að hann sneri aftur heim til Íslands.

Sagan um vonda tóninn hans Ormslevs á tvímælalaust rætur til þess að rekja að hann varð fyrir miklum áhrifum frá Lester Young, en titurlítill tónn Lesters, sem var veikburða miðað við hinn volduga saxófóntón Colemans Hawkins, átti ekki upp á pallborðið hjá hinum almenna hlustanda á þessum árum. Lesteráhrifanna gætir ekki jafnmikið á hljóðritunum hans með KK-sextettinum og Birni R. Einarssyni og áhrifa frá Charlie Ventura og sérstaklega Flip Phillips, sem tilheyrði Ben Webster-armi Hawkinsskólans og var geysivinsæll á þessum árum sem höfuðsaxisti stórsveitar Woodys Hermans, en ýmis lög af efnisskrá Hermans voru leikin af KK og Birni. Þegar Gunnar hljóðritaði eina lagið sem kom á hljómplötu undir hans nafni meðan hann lifði: Frá Vermalandi (Ach Värmaland du sköna), snemma árs 1952, var greinilegt að hann hafði sogið í sig útgáfu Stans Getz frá því 1951. Ég dreg þó í efa að Metronome-upptökur Getz frá '51 séu þær fyrstu er Gunnar heyrði með honum, því hann átti Prestige-upptökur hans frá 1949 á tíu tommu lp-plötu er kom út 1951. En eitt er víst að Gunnar var aldrei samur eftir að hann heyrði Getz. „Getz var minn maður,“ sagði hann og bætti gjarnan við: „Og Basie-bandið og Frank Foster.“ Gunnar var aldrei hreinræktaður bíboppari eins og Jón Páll, enda tíu árum eldri og mótaðist er svingið var ráðandi afl í djassinum, en hann var módernisti alla ævi og tókst að móta eigin stíl, hvort sem var á tenórinn eða altóinn sem hann blés oft í síðari hluta ævinnar.

Hafði öðruvísi tón

Í viðræðum við tvo frændur Gunnars og vini, píanistana Hrafn Pálsson og Ólaf Stephensen, kom ýmislegt fram um þá misvísun er m.a. má finna í sænsku dómunum um Ormslev og hvers vegna alltaf var talað um slæma tóninn er hann var að hefja ferilinn. Hrafn Pálsson segir: „Ormslev var einstaklega mikill húmoristi og hermikráka. Hann gat bókstaflega hermt eftir öllum. „Spilaðu eins og Maggi Randrup“ bað maður, og hann gerði það. Þess vegna er ekkert skrítið að hann skyldi bregða fyrir sig hinum ýmsu stílbrigðum, en það gerðist nú sjaldan eftir að hann heyrði Stan Getz. Það var hans maður.“ Og um tóninn segir Ólafur: „Hann hafði ekki ljótan tón, það er bölvuð vitleysa, en hann hafði öðruvísi tón; tón af Lesterskólanum; tónn Gunnars var eins og maðurinn, blíður og hæverskur.“

Vonandi verður hægt að fá tvöfalda Ormslev-diskinn að nýju svo og fleira af því er hann hljóðritaði. Það er til vansa hve við Íslendingar höfum sýnt fumherjum djassins hér litla ræktarsemi.


Nokkur ártöl á ferli Gunnars Ormslev

Höfundur er djassgagnrýnandi við Morgunblaðið.

Greinin birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins, laugardaginn 10. maí 2008.