Það er mikið gleðiefni að Rokk í Reykjavík skuli nú loks vera fáanleg á DVD. Myndin er ekki aðeins besta tónlistarheimildarmynd Íslands, heldur einnig ein besta kvikmynd sem Íslendingar hafa gert. Það er í raun undarlegt að nánast óreyndir kvikmyndagerðarmenn sem voru að kvikmynda nánast óþekktar hljómsveitir skuli hafa náð að festa tíðarandann í upphafi 9. áratugarins svona vel á filmu. En það er ekki síður merkilegt að myndin sýnir hugmyndafræðilegan ágreining sem enn sér ekki fyrir endann á. Í Rokksögu Íslands eftir Gest Guðmundsson, sem kom út árið 1990, er þessu lýst svo: „Einnig örlaði á pólitísku missætti, þar sem Bubbi Morthens varð tákn hefðbundinnar vinstrimennsku með herstöðvaandstöðu og auðvaldsgagnrýni, en Fræbbblarnir og Q4U töldu sig talsmenn nýs hugarfars sem væri hafið yfir gamlar pólitískar skilgreiningar. Þessi ágreiningur kom skýrt fram í myndinni Rokk í Reykjavík, en þar lét Bubbi í ljós þá skoðun að íslenskar pönkhljómsveitir þjónuðu upp til hópa hægrisveiflunni í þjóðfélaginu. Hann sagði að með því að gefa skít í sósíalisma styddu þær ríkjandi ástand.“ Þegar seinni tíma ferill Bubba er skoðaður má ef til vill segja að Fræbbblarnir hafi getað hlegið best og síðast. En ef til vill var eitthvað til í því sem Bubbi segir í myndinni, að pönkið hafi að einhverju leyti opnað leiðina fyrir frjálshyggjunni. Að minnsta kosti var það svo að í kjölfar pönksins varð þessi hægrisveifla nánast allsráðandi, Margret Thatcher kom í kjölfar Johnny Rotten.

Johnny Rotten og illa fengið fé

Hið eiginlega pönk gerði fyrst vart við sig í London sumarið 1976, þó að það ætti sér fyrirrennara í Bandaríkjunum. Meginhljómsveitir pönksins voru tvær, Sex Pistols og The Clash. Þessar hljómsveitir, þó að þær ættu margt sameiginlegt, voru þó á öndverðum meiði hvað pólitík varðaði. Sex Pistols voru ýmist tengdir við nýhilisma eða anarkisma, þó að hljómsveitarmeðlimirnir virðist hafa verið á móti öllum stefnum. Rotten sagði að þeir væru að reyna að „eyðileggja allt“, en þeir urðu landsþekktir á Bretlandseyjum fyrir að blóta opinberlega í sjónvarpinu. Brottrekstur Glens Matlock (sem þótti „of miðstéttarlegur“) og ráðning Sid Vicious í hans stað sýndi þó að þeir lögðu meira upp úr ímynd en innihaldi, Vicious kom vel út í mynd en var ekki spilandi á neitt hljóðfæri. Árið 1978 lagði hljómsveitin upp laupana, Vicious drap kærustu sína og lést af of stórum skammti eiturlyfja í fangelsi. Ferill Johnny Rotten undanfarið hefur heldur ekki verið beint glæsilegur, hann leikur í raunveruleikasjónvarpsþáttum á milli þess sem hann dregur Sex Pistols aftur á svið. Þegar hann er ásakaður um að spila með hljómsveitinni peninganna vegna svarar hann því með að játa á sig allar sakir, og var tónleikaferðin 1996 kölluð „Filthy Lucre Tour“, eða „illa fengið fé“. Hann hefur þó ekki enn selt tónlistina í auglýsingar. Christopher Nolan, leikstjóri nýju Batman-myndarinnar, segir persónu Jókersins vera byggða á Johnny Rotten: „Hann er ekki bankaræningi eða venjulegur glæpamaður sem er að reyna að efnast. Hann er frekar eins og anarkisti.“

Svartamarkaðs Clash

Ólíkt Pistols höfðu The Clash pólitík á stefnuskrá sinni frá upphafi. Fyrsta smáskífa þeirra hét „White Riot“, og breiðskífan var skreytt myndum af óeirðum í Norður-Írlandi. Lög þeirra fjölluðu meðal annars um atvinnuleysi, kynþáttahatur og ofbeldi lögreglu. Ferill Clash var eilítið lengri en Pistols, hljómsveitin lagði upp laupana árið 1985. Forsprakkinn Joe Strummer lést árið 2002 úr hjartasjúkdómi en hljómsveitin náði að spila á Íslandi árið 1980, með Utangarðsmenn sem upphitun. Með The Clash og The Sex Pistols má greina tvo meginstrauma pönksins, annars vegar þá sem grúska í pólitík og „hafa eitthvað að segja“ og hinsvegar þá sem „gefa skít í allt“. Það vildi reyndar svo til að þeir sem höfðu áhyggjur af stéttabaráttunni voru oftar úr miðstétt, Joe Strummer var sonur diplómata meðan Johnny Rotten ólst upp í fátækrahverfi. Clash voru innblásnir af verkalýðsbaráttu og hugmyndum '68 kynslóðarinnar meðan Sex Pistols höfnuðu þeim.

Pönkarar verða krútt

Pönkið kom seint til Íslands en hinir tveir angar þess áttu augljósa fylgjendur hér eins og kom fram í Rokk í Reykjavík . Utangarðsmenn fluttu kraftmikið pólitískt rokk í anda Clash, og hvort sem það var af þeim ástæðum eða öðrum voru það þeir sem mestra vinsælda nutu. Flestum hinna fannst „mussuliðið“ og hugsjónir '68 kynslóðarinnar hallærislegar. Þó tóku pönkararnir á endanum upp margar af hugsjónum hennar. Arfleifð íslenska pönksins er fyrst og fremst sú að því tókst eitthvað sem rokkurum '68 kynslóðarinnar tókst ekki, að búa til eitthvað séríslenskt úr erlendum áhrifum. Og fyrir vikið var það nýbylgjubandið Sykurmolarnir sem var fyrsta íslenska bandið til að sigra heiminn með afgerandi hætti. Björk hélt áfram sem sólólistamaður árið 1993 og varð einn helsti áhrifavaldur hinnar svonefndu „krúttkynslóðar“, sem má segja að hafi verið ráðandi í íslensku listalífi á 10. áratugnum. Krúttkynslóðin var ekki beint skítsama um allt né heldur hafði hún neinar sérstakar hugsjónir fram að færa. Nafn hennar er tilkomið af því að aðalatriðið var að vera sniðugur, en það hvort hlutirnir hefðu einhverja sérstaka merkingu eða ekki skipti varla lengur máli. Því má segja að hugmyndafræðilega skildi pönkið eftir sig sviðna jörð, þar sem ekkert hefur vaxið síðan. Eða hvað?

Kárahnjúkavirkjun, 11. september og rokk og ról

Ein helsta hljómsveit krúttkynslóðarinnar var hin framúrstefnulega og mjög svo frumlega Sigur Rós. Ekki gerði hljómsveitin þó út á beinskeytta texta, enda voru textar þeirra á tilbúnu tungumáli og nánast óskiljanlegir. Það er ekki hægt að segja annað en að íslenskri textagerð hafi hrakað frá því í upphafi 9. áratugarins, þegar Bubbi, Megas, Bjartmar, jafnvel Stuðmenn, kepptu hver við aðra í hnyttnum textum sem endurspegluðu og gagnrýndu samtímann. Margir hófu aftur að syngja á ensku, og líklega spilaði draumurinn um heimsfrægðina þar inn í, en á sama tíma hættu þeir að beina sjónum að vandamálum samtímans. Þar sem ekkert hafði neina sérstaka merkingu lengur var farið að þykja í lagi að selja list sína í auglýsingar. Stærstu nöfnin, svo sem Björk og Sigur Rós, fóru þó ekki þá leið.

Í byrjun nýrrar aldar voru þó tveir atburðir öðrum framar til þess að aftur fór að örla á hugsjónum meðal tónlistarmanna. Árásirnar 11. september 2001 og viðbrögðin við þeim skiptu mönnum í fylkingar sem ekki höfðu sést síðan kalda stríðið var í hámæli og sömu sögu var að segja um framkvæmdirnar á Kárahnjúkum.

Björk fylgist með fréttum

Björk sagði í viðtali við blaðið Grapevine sumarið 2004: „Undanfarin þrjú ár hef ég farið inn á fréttasíður á hverjum degi til þess að komast að því hvað er að gerast. Og ef ég, af öllum, er að koma mér upp áhuga á stjórnmálum þá hljóta margir aðrir að vera að gera það einnig.“ Afraksturinn af þessum nýfundna áhuga á umhverfinu kom fram á tónleikum í janúar 2006, og aftur í sumar, þar sem bæði Björk og Sigur Rós héldu tónleika ásamt fleirum til að andæfa virkjunarstefnu stjórnvalda. Þarna má nánast segja að pönk og krúttkynslóðirnar hafi runnið saman í eitt við að reyna að koma hugsjónum '68 kynslóðarinnar um umhverfisvernd á framfæri.

Listin var aftur farin að hafa áhrif á stjórnmálin og listamenn hafa og átt stóran þátt í að breyta skoðunum almennings á álverum. Þó er ekki hægt að neita því að sumum hafi verið mest umhugað um að koma sjálfum sér á framfæri.

Í janúar 2006 hélt Toyota einnig stórtónleika í Laugardalshöllinni til þess að kynna nýja smábifreið sína, daginn á undan umhverfisverndartónleikunum. Þetta olli ruglingi meðal sumra tónleikagesta, ekki síst þar sem hljómsveitin Hjálmar kom fram á hvorum tveggju tónleikunum. Nú spila sumir meðlimir Hjálma með Megasi í Senuþjófunum, og má þá segja að Toyota-hringnum sé lokað.

Pönkið og fjölmiðlafrumvarpið

Kárahnjúkavirkjun vs. umhverfisvernd var eitt af helstu deilumálum fyrsta áratugar 21. aldar. Annað var fjölmiðlamálið svokallaða, sem var stundum lýst sem átökum ríkisvalds og auðmanna. Árið 1986 var ríkiseinokun á fjölmiðlum gefin frjáls, og í upphafi 21. aldar voru margir gamlir pönkarar farnir að vinna hjá hinum einkareknu fjölmiðlum. Anarkismi og frjálshyggjukapítalismi eiga það jú sameiginlegt að vera á móti ríkisvaldinu og líklega var það sumum pönkurum ljúft að geta rembst gegn ríkisvaldinu, en nú á góðum launum. Þetta voru betri kjör en þau sem gamla '68 kynslóðin bjó við, þar sem ríkisvaldið og auðvaldið var lagt að jöfnu, og það að vera á móti var ávísun á kennarastöður og fátækt. Sú kynslóð leit á það sem sitt helsta markmið að ná tökum á ríkisvaldinu frekar en að leggja það niður. Hún kaus því Alþýðubandalagið og stofnaði löngu síðar Kvennalistann. Pönkararnir voru hinsvegar flestir á móti öllum stjórnmálaflokkum jafnt, og höfðu því lítinn áhuga á að reyna að bæta samfélagið með þátttöku í stjórnmálum.

Simpsons hippar, South Park pönk

Þessar deilur Sex Pistols og Clash, Fræbbblanna og Bubba, '68 og '76, teygja anga sína víða. Það má jafnvel sjá eima eftir af þeim í sjónvarpsþáttunum Simpsons og South Park . Simpsons eru með mjög skýra pólitíska afstöðu, helsti skúrkur þáttanna er Montgomery Burns sem á kjarnorkuver og er meðlimur í Repúblikanaflokknum, ásamt Drakúla greifa. Í South Park er hinsvegar á yfirborðinu ekkert heilagt en eitt það versta sem hægt er að kalla menn þar er „You damn hippie“. Líklega má segja að Simpsons séu hippar og South Park pönk. Enda eru þeir til sem kalla sig með stolti „South Park Republicans“, og skaparar þáttanna viðurkenndu á ráðstefnu árið 2001 að þeir væru Repúblikanar og frjálshyggjumenn.

Sumarið 2004 leit Björk út um gluggann á Apótekinu á mótmælafund á Austurvelli og sagði: „Þau eru að mótmæla endalokum lýðræðisins, er það ekki? Nú þar sem þjóðaratkvæðagreiðslu um fjölmiðlafrumvarpið hefur verið aflýst. Það er merkilegt, að bæði hipparnir og pönkararnir reyndu að losa sig við íhaldsmennina, en íhaldið sigrar alltaf að lokum.“ Kannski er ástæðan einmitt sú hvað pönkararnir og hipparnir áttu erfitt með að taka sig saman.

Höfundur er sagnfræðingur og blaðamaður.

Greinin birtist fyrst Lesbók Morgunblaðsins 9. ágúst 2008.