Séra Bjarni Þorsteinsson fæddist 14. október 1861, sonur fátækra bændahjóna sem bjuggu á Mel í Hraunhreppi á Mýrum. Faðir hans var forsöngvari í Staðarhraunskirkju og því ólst Bjarni upp við tónlist, en ekki tónlistarmenntun, því hann var kominn á fimmtánda ár þegar hann sá nótnabók í fyrsta skipti. Bjarni fékk styrk til náms við Latínuskólann í Reykjavík og á námsárum sínum hneigðist hann æ meir til tónlistar. Hann gekk í söngfélagið Hörpu og lærði að leika á orgel hjá Jónasi Helgasyni organista. Einnig fékk hann tilsögn í tónfræði hjá Jónasi. Á þessum sama tíma, í kringum 1880, vaknaði áhugi Bjarna á íslenskum þjóðlögum. Hann tók eftir því að í söngvabókum fann hann hvergi ýmis lög sem hann hafði lært á uppvaxtarárum sínum og þegar hann vakti máls á þessu fékk hann þau svör að það væru innlend lög sem hvergi væru til á nótum. Þegar Bjarni talaði um nauðsyn þess að skrá þessi íslensku lög mætti hann litlum skilningi og fékk svör eins og “Það er ómögulegt að gefa slík lög út, því það syngur þau hver upp á sinn máta” eða jafnvel “Það væri fallegt fyrirtæki, eða hitt þó heldur, að fara að prenta bannsett tvísöngsgaulið þeirra, gömlu karlanna.” Engu að síður byrjaði Bjarni þegar á skólaárum sínum að skrá íslensk þjóðlög. Hann tók stúdentspróf vorið 1883 og sama ár samdi hann sitt fyrsta lag, “Hjarta mitt titrar”. Eftir stúdentspróf langaði Bjarni til að fara utan í nám, en gat það ekki sökum fjárskorts. Þess í stað vann hann við kennslu og skrifstofustörf.

Veturinn 1885-6 var Bjarni heimiliskennari og skrifari hjá Lárusi Blöndal sýslumanni á Kornsá í Vatnsdal. Þennan sama vetur trúlofaðist hann dóttur Lárusar, Sigríði Blöndal, sem þá var um tvítugt, og fór trúlofunin leynt fyrst í stað. Að líkindum hefur það verið vegna þessa sem Bjarni ákvað að setjast í prestaskólann um haustið 1886. Hann hafði áður verið því fremur frábitinn að verða prestur, en ættu þau Sigríður að geta gifst varð hann að geta séð fyrir fjölskyldu. Hann tók embættispróf árið 1888, fékk brauð á Hvanneyri í Siglufirði og var vígður prestur 30. september sama ár. Bjarni hélt til Siglufjarðar með póstskipinu Thyru daginn eftir og kom til Siglufjarðar 8. október 1888. Hann fékk húsnæði í svonefndu Maddömuhúsi, húsinu sem nú hýsir Þjóðlagasafnið, og þar átti hann eftir að búa næstu 10 árin, til 1898. Árið 1892 giftust þau Sigríður, og elstu börn þeirra fjögur fæddust meðan þau bjuggu í Maddömuhúsi: Lára Margrét Kristín 1893, Lárus Þórarinn Blöndal 1894, Ásgeir Blöndal 1895 og Árni Beinteinn Blöndal 1897. Yngsta dóttirin Emilía Kirstín fæddist 1901, en þá voru Bjarni og Sigríður flutt í nýtt prestssetur á Hvanneyri, hús sem Bjarni hafði látið byggja. Sigríður kona Bjarna hafði mikla tónlistarhæfileika og varð forsöngvari í kirkjukórnum og kirkjuorganisti. Hún studdi líka Bjarna með ráðum og dáð við þjóðlagasöfnunina og 10 þjóðlög í safninu eru komin beint frá henni.

Bjarni hélt þjóðlagasöfnun sinni áfram jafnt og þétt, skrifaði sum lögin upp sjálfur, en stóð einnig í bréfaskriftum við fólk í öðrum landshlutum, og voru sumir sérlega duglegir að senda honum lög, svo sem Benedikt Jónsson á Auðnum í Þingeyjarsýslu og séra Sigtryggur Guðlaugsson á Þóroddstað í Köldukinn. Árið 1895 sótti Bjarni um styrk söfnunarinnar til Alþingis. Honum var synjað. Hann var hins vegar kominn í samband við danska tónskáldið J.P.E. Hartmann (1805-1900), eitt virtasta tónskáld Dana á 19. öld, og hafði sent honum nokkur þjóðlög. Hartmann ráðlagði Bjarni að sækja um styrk til danska menningarráðuneytisins og sendi Bjarna gott meðmælabréf. Það varð úr að danska ráðuneytið hét að styrkja Bjarna með 500 krónum ef Alþingi bætti við 1000 kr. styrk. Samþykkti Alþingi það og segir Bjarni í þjóðlagasafni sínu að styrkinn hafi hann átt Hartmann “mest og bezt að þakka”.

Árið 1899 sigldi Bjarni til Kaupmannahafnar og dvaldist þar þrjá mánuði við að rannsaka tónlist í íslenskum handritum í Árnasafni. Hann hitti þar dr. Angul Hammerich söngfræðing og Finnur Jónsson prófessor var honum einnig hjálplegur. Bjarni dvaldist líka nokkra daga í Svíþjóð. Þetta sama ár komu út Sex sönglög eftir hann, og einnig Íslenskur hátíðasöngur til söngs í kirkjum. Hátíðasöngvar Bjarna voru tímamótaverk í íslenskri tónlistarsögu og eru enn sungnir á stórhátíðum, jólum og páskum, í flestum kirkjum landsins, þar á meðal Dómkirkjunni í Reykjavík.

Á árunum 1901-4 fékk Bjarni styrk til söfnunarinnar frá Carlsberg-sjóðnum sem var á vegum Carlsberg-ölgerðarinnar dönsku, og munaði mikið um hann. 1904 sótti Bjarni um ferðastyrk til Alþingis og fékk hann. Eftir að hafa dvalið nokkurn tíma í Kaupmannahöfn við rannsókn á handritum afhenti hann stjórnarnefnd Kaupmannahafnardeildar Hins íslenska bókmenntafélags handritið að þjóðlagasafni sínu og óskaði eftir útgáfu. Var handritinu vísað til Reykjavíkurdeildar sem kaus þriggja manna nefnd til að rannsaka handritið. Einn nefndarmanna var Björn Kristjánsson kaupmaður og alþingismaður, en hann hafði áður verið á móti því að Bjarni fengi styrk til söfnunarinnar. Nú lagðist hann gegn því að safnið væri gefið út, sagðist ekki vilja láta gefa út svona stórar bækur, sem litlar líkur væri til þess að nokkur læsi. Fróðleikurinn um íslenskt sönglíf væri að vísu nokkurs virði, en hann væri algjörlega á móti því að hafa allar þessar nótur með: “sem ég get ekki séð að nokkur maður á þessu landi hafi gagn af”, eins og hann orðaði það.

Aðrir nefndarmenn mæltu hins vegar með útgáfu, og var að lokum samþykkt að gefa bókina út ef styrkur fengist einnig annars staðar frá, en þó með því skilyrði að Bjarni fengi engin ritlaun. Vildi Bjarni ekki sætta sig við það og sneri sér að lokum aftur til Carlsberg-sjóðins. Það varð úr að Carlsberg-sjóðurinn gaf út safn Bjarna, Íslensk þjóðlög, á árunum 1906-9.

Safnið hefur að geyma hátt í 500 lög, eru sum úr gömlum handritum, en stór hluti safnsins eru lög sem varðveist höfðu í munnlegri geymd, og þykir það núna merkasti hluti safnsins, þar sem mörg þessara laga hefðu vafalaust glatast án frumkvæðis Bjarna. Þar á meðal eru alþekkt lög eins og “Björt mey og hrein”, “Fagurt galaði fuglinn sá” og “Blástjarnan”.

Þjóðlagasafnið mætti litlum skilningi í fyrstu og virtust fáir gera sér grein fyrir því hve mikilvægt starf Bjarni hafði unnið. En eftir því sem árin liðu fóru augu manna að opnast fyrir verðmæti safnsins og sífellt fjölgaði íslenskum tónskáldum sem sóttu þangað innblástur.

Bjarni hafði nóg að gera á þessum árum. Auk þess að vera prestur var hann gjaldkeri Sparisjóðs og Ekknasjóðs Siglufjarðar, frá 1893 til 1909 var hann einnig kennari við barnaskóla Siglufjarðar, og sýslunefndarmaður frá 1896. Þjóðlagasöfnunin var ekki heldur eina tónlistarstarf hans, flest sönglög Bjarna eru samin á árunum 1890 til 1910, mörg á sama tíma og hann var önnum kafinn við þjóðlagasöfnunina. Má þar nefna lögin “Systkinin”, “Kirkjuhvoll”, “Eitt er landið”, “Blessuð sértu, sveitin mín”, “Ég vil elska mitt land” og “Sólsetursljóð”. Ofan á allt annað lagði hann stund á ljósmyndun og tók margar myndir af Siglfirðingum.

Eftir útkomu þjóðlagasafnsins gaf Bjarni sig mjög að sveitarstjórnarmálum, beitti sér fyrir því að Siglufjörður fengi vatnsveitu, síma og rafmagn, og skipulagði einnig göturnar í bænum. Hann var oddviti frá 1911 til 1919, en árið 1918 fékk Siglufjörður kaupstaðarréttindi, að miklu leyti fyrir atbeina séra Bjarna,. Slíkar voru vinsældir Bjarna að í fyrstu bæjarstjórnarkosningum á Siglufirði 1919 voru tveir listar í framboði og Bjarni Þorsteinsson á báðum listum, efsti maður á öðrum, en í fjórða sæti á hinum. Hann var bæjarfulltrúi til ársins 1926.

Sigríður kona Bjarna lést árið 1928, en Bjarni dó tíu árum síðar, 1938, 76 ára gamall. Fáar tónsmíðar hafa varðveist eftir hann frá síðustu æviárum hans, en þó samdi hann kantötu og sendi í keppnina um kantötur fyrir Alþingishátíðina árið 1930. Sama ár var hann sæmdur fálkaorðunni og kjörinn heiðursprófessor, og árið 1936 var hann kjörinn heiðursborgari Siglufjarðar. Á hverju kvöldi kl. 18.00 leika klukkur Siglufjarðarkirkju stef úr lagi Bjarna, “Kirkjuhvol”.


Greinin birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins, laugardaginn 1. júlí 2006.
Meira má fræðast um sr. Bjarna hér.