Hér er fjallað um stöðu klassískrar tónlistar, hvert eðli hennar er og hvernig svokölluð poppmenning hefur áhrif á hana. Upptökuiðnaðurinn spilar þar stórt hlutverk, en hann á ekki síst þátt í því hvernig klassísk tónlist hefur sumpart breyst úr lifandi veruleika í dauðan hlut.

Á vissan hátt má segja að klassísk tónlist sé á sömu hillu og trúin á Guð. Hún er forn og grundvallast á allskonar hefðum. Rétt eins og smágert íkon er tákn fyrir óendanlegan, andlegan veruleika og sakramenti kirkjunnar, brauð og vín, umbreytist í hold og blóð Krists, þá er verður lítil tónahending að einhverju miklu meira í klassískri tónlist. Stærri tónverk eru yfirleitt smíðuð úr einföldu tónefni sem tónskáldið hefur meðhöndlað á ýmsan hátt. Úr verður framvinda þar sem allt mögulegt kemur fyrir. Lítil hending í sónötu eftir Mozart, kannski bara einn brotinn hljómur, verður oft að stórfenglegri tónlist.

Þessi vinnubrögð sem almennt talað einkenna klassíkri tónlist, voru merkilegt nokk ekki áberandi í nýjum íslenskum verkum sem ég heyrði fyrir skemmstu og hef þegar gagnrýnt hér í blaðinu. Verkin voru ófrumleg; tónmálið var óttalega hefðbundið og lítið um spennandi úrvinnslu. Ein tónsmíðin var fyrst og fremst stemningsmúsík, nánast eins og lýsing á myndrænni senu, t.d. í bíómynd án þess að nokkuð annað gerðist. Og í annarri tónsmíðinni átti fátt sér stað nema breytingar á tónstyrk og að áferðin á tónlistinni var mismunandi þykk.

Klámmyndaleikstjórar

Svona fábrotin vinnubrögð verða reyndar æ algengari og verður ekki annað séð en að áhrif poppsins séu þarna að verki. Nú er ég fyllilega meðvitaður um að skipting tónlistar í klassík og popp er í hæsta máta einfeldnisleg; til er allskonar tónlist og oft er erfitt að flokka hana. Ég hef t.d.  ekki hugmynd um á hvaða bás ég ætti að setja tónlistina eftir Björk. Síðasti geisladiskurinn hennar var með afbrigðum framústefnulegur og þótt úrvinnsla hennar á tónhugmyndum sínum sé ekki af klassíska skólanum er hún svo framsækin í að skapa sérstæðan hljóðheim að einstakt hlýtur að teljast.

Í venjulegu popplagi af þeirri gerðinni sem er spilað á Bylgjunni gerist hinsvegar ekkert; einföld laglína er endurtekin aftur og aftur og hljómagangurinn er sá sami æ ofan í æ. Aðeins ein stemning er ríkjandi og hún varir venjulega í örfáar mínútur.

Auðvitað er ekkert að þessu; ég hlusta oft á þannig músík sjálfur og hef gaman af. En hún ristir ekki djúpt; megnið af henni byggist á klisjum og endurtekningum. Þannig tónlist heyrist gjarnan í Eurovision keppninni og í poppmyndböndunum er hún oftar en ekki ríkulega skreytt klámfengnum tilburðum. Hefur kveðið svo sterkt að því að klámmyndaleikstjórar hafa meira að segja verið fengnir til að leikstýra slíkum myndböndum.

Æskudýrkun og dauðaótti

Poppið, rétt eins og klámið, gengur út á æskuna, líkamann og dýrkunina á því nýja. Sumarsmellurinn í ár er hallærislegur eftir nokkra mánuði. Tískan í dag ræður; við höfnum hinu gamla, kannski vegna þess hve við óttumst dauðann. Hvar verður lagið eftir Silvíu Nótt eftir ár? Og tækjum við það yfirleitt alvarlega ef Silvía væri miðaldra kona? Við viljum ekki horfast í auga við eigin dauðleika og einblínum stöðugt á hið nýja sem fær okkur til að gleyma honum.

Klassísk tónlist einkennist hinsvegar af innri strúktúr, ekki yfirborði. Og oft eru bestu verk klassískrar tónlistar samin á efri árum þess sem á í hlut. Mestu snilldarverk Beethovens tilheyra síðasta tímabilinu í lífi hans. Sömu sögu er að segja um flest önnur tónskáld. Tískan er víðsfjarri; það er innihaldið sem gildir.

Handan við hið líkamlega

Hingað til hefur stöðnun ekki einkennt form klassískrar tónlist. Eitthvað gerist ávallt í slíkri tónlist. Hún er útópísk og felur í sér vonina um að tilteknar aðstæður geti orðið að einhverju öðru og meira. Eins og fram kom hér að ofan þá verður ein lítil hending oft að stórfenglegri sinfóníu. Allt annað en kyrrstaða ríkir í þannig sinfóníu.

Og ekki bara í sinfóníu. Tökum Goldberg tilbrigðin eftir Bach sem dæmi. Þau hefjast á aríu, sem þó er ekki sungin eins og vaninn er með aríur, heldur leikin á sembal. Engu að síður er um söng að ræða, hástemmda sönglínu sem í sjálfu sér er afar fábrotin. En svo taka við um þrjátíu tilbrigði sem ekki nokkur leið væri að syngja.

Þar sem söngur er hin náttúrulega tónlistartjáning líkamans má segja að í Goldbergtilbrigðunum felist umbreyting hins líkamlega (aríunnar) í eitthvað sem er handan líkamans (tilbrigðin).

Í hnotskurn er þetta trúin á að við séum meira en hold og blóð. Að við séum meira en útlit, nafn og kennitala. Að yfirborð og innra eðli sé ekki endilega það sama. Er það ekki afneitun á hugmyndafræði klámsins?

Klám í stað ástar

Saga okkar hefur í aldanna rás einkennst af trúnni á hæfileika mannsins til að sigrast á umhverfinu, auka möguleika sína, verða meira en hann er í dag. Þessa útópísku hugsun er að finna í vísindum og allri list sem stendur undir nafni. Þar á meðal klassískri tónlist.

Að hafna slíkri tónlist, eða öllu heldur hugsuninni sem einkennir hana, og vilja þess í stað stemningsmúsík þar sem ekkert gerist, er að vilja klám í stað ástar. Hvað er klám annað en það þegar mannslíkaminn er orðinn að hlut þar sem innihaldið skiptir engu máli og allt snýst um yfirborðið? Þjóðfélagið fyrirlítur klám þegar það er kynferðislegs eðlis, en það dýrkar klámið í öðrum myndum. Við viljum bara yfirborðslega músík sem er þægileg áheyrnar. Hún á að vera notalegt eyrnakonfekt sem skapar réttu stemninguna. Líka klassíkin. Tónlist sem krefst athygli er oftar en ekki afgreidd sem óskiljanleg.

Hversdagsvæðing tónlistar

Í þessu samhengi dettur mér í hug atvik sem átti sér stað í þættinum Laugardagskvöld með Gísla Marteini fyrir um ári síðan, en ég nefndi það upphaflega í grein hér í Lesbókinni undir yfirskriftinni Er ný tónlist leiðinleg? Gísli Marteinn rabbaði þar við Atla Heimi Sveinsson tónskáld og sagði að hann og margt annað venjulegt fólk skildi ekki þessa svokölluðu nútímatónlist hans. Atli spurði hann þá hvort hann hefði einhvern tíman komið á tónleika með músíkinni hans en það hafði Gísli Marteinn ekki gert.

Segja má að þarna sé í hnotskurn ástæðan fyrir því afhverju klassíkin komist ekki nálægt poppinu í vinsældum. Klassík, ekki síst nútímaklassík – ef ég má nota það orð – þarf athygli. Klassíkin er eins og skáldsaga; maður verður að nenna að einbeita sér að henni, ekki afgreiða hana fyrirfram sem óskiljanlega. Í skáldsögunni á sér stað framvinda, söguþráður þar sem allt mögulegt kemur fyrir. Sama á við um klassíkina.

Upptökuiðnaðurinn hefur hinsvegar gert að verkum að múskin þarf ekki þessa einbeitingu lengur. Við slökkvum á sinfóníu eftir Beethoven þegar við drepum á bílnum. Ekki er lengur nauðsynlegt að kaupa nótnabækur eða fara á tónleika til að njóta tónlistar. Ipodvæðingin og síbyljan í útvarpinu hefur valdið því að við lifum í einskonar tónlistarlegum móðurkviði. Tónlist er orðin hluti af hversdeginum og þarfnast ekki lengur sérstakrar athygli eða aðstæðna eins og að fara á tónleika.

Klassísk síbylja

Fyrir nokkrum árum var hér rekin klassísk útvarpstöð þar sem músíkin var meðhöndluð eins og hver önnur síbylja. Aðallega stutt verk, þægileg áheyrnar, voru spiluð og ekkert samhengi var á milli þeirra. Og þegar klassík er leikin í hótellobbíum og lyftum er lögð áhersla á það allra vinsælasta sem gerir engar kröfur til hlustandans. Píanóleikarinn frægi, Liberace, var á svipuðum nótum og fræg er útgáfa hans á fyrsta píanókonsert Tchaikovskys. Konsertinn tekur um 40 mínútur í flutningi, en Liberace stytti hann niður í fimm mínútur, „með því að sleppa þessu leiðinlega“.

Svona umbúðir klassískrar tónlistar hafa í för með sér að fólk gerir ósjálfrátt kröfur um að hún sé eins og poppið. Hún á að skapa stemningu fyrir vinnuna eða félagslífið, til að slaka á heima, til að taka til, o.s.frv. Að það það sé eitthvað annað og meira undir yfirborði sætra laglína og notalegra hljóma, er sumu fólki beinlínis framandi.

Klámfenginn Bach

Af þessum ástæðum er klassíkin er í rauninni það sama og popp í hugum margra. Og þar sem poppmyndböndin snúast að mestu um bert hold og dillandi rassa, er stutt í klámvæðingu klassískrar tónlistar.

Það hefur þegar gerst. Nefna mætti umdeilda uppfærslu á óperunni Brottnámið úr kvennabúrinu eftir Mozart fyrir nokkrum árum síðan þar sem súludansarar komu mjög við sögu. Sellóleikarinn heimsfrægi, Janos Starker, hneykslaðist á þessu nýlega í tímaritinu The Strad, en tilefni greinar hans var þó ekki óperan eftir Mozart, heldur að fiðluleikarinn Lara St. John birtist nakin framan á kápu geisladisks með tónlist eftir sjálfan fimmta guðspjallamanninn, Bach. Starker segir að honum þyki það miður þegar hið sjónræna er farið að draga athyglina frá því sem skiptir höfuðmáli, músíkinni sjálfri; að yfirborðið sé orðið að aðalatriðinu. En miðað við þá áherslu á hið sjónræna sem einkennir menningu okkar, kemur þetta samt ekki á óvart.

Græna herbergið

Talandi um hið sjónræna þá er kvikmyndatónlist oft eina klassíkin sem fólk þekkir. En kvikmyndatónlist samanstendur gjarnan bara af klisjum úr klassískri tónlist. Þannig tónlist er aðeins yfirborðið eitt, sjaldnast nokkuð annað. Af þessum ástæðum getur heilt heilt tónverk án myndefnis virkað óskiljanlegt þeim sem ekki þekkja klassíkina að einhverju ráði. Jafnvel eins og ljóð á framandi tungu.

Klassísk tónlist er einmitt sérstakt tungumál. Og þar sem ekki er sjálfgefið að fólk skilji það tek ég ofan fyrir Jónasi Ingimundarsyni píanóleikara, er reyndi að veita almenningi innsýn í það með þáttaröðinni Græna herberginu. Ég tek líka ofan fyrir Árna Heimi Ingólfssyni tónlistarfræðingi, en texti hans í tónleikaskrám Sinfóníuhljómsveitar Íslands er yfirleitt til fyrirmyndar. Þeir sem lítið þekkja klassíska tónlist en fara engu að síður á Sinfóníutónleika, þurfa slíkar útskýringar.

Uppgjöf fyrir poppinu?

Ég nefndi í upphafi nýjar íslenskar tónsmíðar sem ég hef fjallað um undanfarið. Fábrotið tónmálið gerir að verkum að maður spyr sig hvort sum tónskáld hafi, a.m.k. tímabundið, gefist upp fyrir þeirri poppsíbylju sem nú gegnsýrir umhverfi okkar. Það var ekkert í þessari nýju tónlist sem maður hafði ekki heyrt áður. Hún var svo laus við alla framvindu að það var eins og að hlusta á kvikmyndatónlist sem þó vantaði aðalatriðið, kvikmyndina. Eitt verkið líktist helst tónlist úr fimmtíu ára gömlum Hollywoodmyndum, líkt og módernisminn hefði aldrei átt sér stað í tónlistarsögunni. Að semja þannig tónlist er að neita að viðurkenna að við lifum núna á 21. öldinni.

Höfnun á sögunni

Hér mótmælir kannski einhver og heldur því fram að tónsmíðaaðferðin skipti engu máli, aðalatriðið sé hvað tónskáldið hafi að segja. En það er ekki rétt; í tónlist skiptir höfuðmáli hvernig hlutirnir eru sagðir. Ný tónlist byggir oftar en ekki á ómstríðum hljómum. Hún einkennist jafnvel af merkingarleysi. Er það ekki einmitt endurspeglun firringar og ringulreiðar nútímans?

Að hafna módernismanum er að hafna sögunni. Það er eins og að vilja bara hverfa aftur til fortíðarinnar, klæðast í hundrað ára gömul föt. Sá sem semur tónlist í stíl gömlu meistaranna er að flýja veruleikann. Slík tónlist er yfirborðið eitt, klám, ekki ást.

Tímalaus tónlist

En nú spyr hugsanlega einhver: Ef ekki á að hafna módernismanum, afhverju þá að hlusta á gamla músík? Kemur hún okkur eitthvað við?

Svar mitt er já, hún gerir það. Gömul klassík virkar kannski úrelt við fyrstu sýn, en leitin að sjálfskilningi, hvað felst í mannlegri tilveru og hvernig hægt er að umbreyta henni í eitthvað meira, skiptir okkur ekkert síður máli núna. Svo ég leyfi mér að nota klisju þá er tónlist gömlu meistaranna tímalaus.

Og fæðing tónlistar þeirra var ekki alltaf sjálfsögð. Hún þurfti að berjast fyrir tilverurétti sínum, vegna þess að oftar en ekki var hún á móti ríkjandi gildum. Hún byggðist á spennu á milli þess sem þótti við hæfi og þess sem þótti ekki. Hún var brautryðjendatónlist sem ekki hafði heyrst áður. Tónlist Beethovens var af sumum talin óskiljanleg. En eins og áður sagði þá skipti tískan hann engu máli.

Að semja músík á gömlu tónmáli er ekki það sama. Spennan á milli hins forna og nýja er ekki fyrir hendi. Það er hægt að læra klisjurnar, en þær hafa ekki sama gildið í því umhverfi sem við lifum núna.

Nei, aðalatriðið er hvernig hlutirnir eru sagðir. Pastoralsinfónía Beethovens, svo dæmi sé tekið, segir frá ákveðinni náttúruupplifun, og frá manninum sem verður fyrir henni. Debussy skrifaði líka músík sem var innblásin af náttúrunni. En hann sagði frá reynslu sinni á annan hátt. Dulúð einkennir tónlist hans sem er allt öðruvísi en í músík Beethovens. Beethoven notaði annað tónmál og upplifun áheyrandans verður ólík fyrir vikið.

Felur í sér frelsun

Að mínu mati tekur raunveruleg tónlist, eins og ég skilgreini hana, glundroða nútímatilvistar í formi ómstríðra hljóma og óreglulegrar hrynjandi og umbreytir honum. Hún felur í sér frelsun. Tónlist sem hafnar þessum glundroða og hefur það eitt að markmiði að skapa notalega stemningu er fölsk, flótti frá veruleikanum, klámfengin yfirborðsmennska.

Þrátt fyrir að byggja á gömlum merg, þá hefur klassísk tónlist því gríðarlega þýðingu fyrir líf nútímamannsins. Hin útópíska hugsun sem einkennir hana kemur okkur öllum við.

Verksmiðjupoppið er hinsvegar aðalsmerki okkar tíma, vegna hinnar tæknilegu umgjörðar sem það er klætt í. Þrátt fyrir það grundvallast megnið af því á klisjum og endurtekningum. Og ef eitthvað er frumstætt og því gamaldags, þá er það einmitt heilalausar endurtekningar, sem breitt er yfir með klámi.

Stærsta írónían er samt sú að hin svokallaða nútímatónlist, sem þróaðist beint úr klassíkinni, er hafnað af þorra almennings sem óskiljanleg, einmitt vegna þess að hún byggist á eðlilegri þróun á eldra tónmáli.

Nú hafði ég ekki hugsað mér að gera lítið úr tónskáldunum okkar af yngri kynslóðinni. Margt eftir þau er sérlega fallegt og vel heppnað; það sem ég gagnrýni er fyrst og fremst yfirborðsmennskan í sumum nýjum verkum. Ég vona bara að ungu tónskáldin okkar gefist ekki upp fyrir kláminu og því sem það stendur fyrir.

Heimildir:

• Þessi grein er aðallega byggð á bókinni Who Needs Classical Music? eftir Julian Johnson, auk upplifunar minnar á nokkrum tónleikum sem ég hef farið á undanfarið. Greinin eftir Janos Starker heitir No Sex Please – We are Classical.

Greinin birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins, laugardaginn 29. apríl 2006.

Ari Trausti Guðmundsson, rithöfundur og áhugamaður um tónlist, brást við þessari grein Jónasar í Lesbók Morgunblaðsins 6. maí – Form þjónar innihaldi… eða öfugt?