Að undanförnu hafa málefni óperunnar verið til umræðu á síðum Lesbókarinnar. Þeir Árni Tómas Ragnarsson læknir og Gunnar Guðbjörnsson söngvari hafa þar skýrt afstöðu sína til óperuflutnings á Íslandi. Fljótt á litið gæti virst að himinn og haf aðskildu sjónarmið þeirra en þegar nánar er að gáð stefna báðir að sama marki, að efla óperuna á Íslandi.

Eitt markmið, tvær leiðir?

Sá ágreiningur á milli gildis og áhrifa sem kristallast í skrifum Árna Tómasar og Gunnars er engan veginn nýr af nálinni, í hnotskurn má segja að þarna takist á vinsældir gegn list. Hagræn gildi og listræn gildi. Þessi sjónarmið einskorðast ekki við óperuheiminn. Þau er að finna innan allra listgreina. Stjórnendur óperuhúsa verða í verkefnavali sínu að leitast við að finna jafnvægi á milli ýmissa þátta. Þar takast meðal annars á viðskiptaleg, listræn, siðferðileg og samfélagsleg sjónarmið. Listrænar óperur þurfa ekki að vera óvinsælar og þaðan af síður þurfa vinsælar óperur að vera ólistrænar. Flestar stjórnir óperuhúsa reyna að finna einhverja blöndu af óperuverkum sem fullnægir því samfélagi sem óperan tilheyrir. Tíminn leiðir í ljós hvort ákvarðanir stjórnenda hafa borið þann árangur sem til var ætlast eða ekki.

Fyrir hverja eru óperur?

Óperan er ekki aðeins fyrir söngvara, hún  er ekki afmarkað fyrirbæri í tómarúmi. Ópera er ekki sett á svið fyrir stjórnendur, söngvara, leikstjóra eða hljómsveit. Viðmið óperunnar er ekki hún sjálf. Óperan er hluti samfélagsins og markmið hennar því samfélagslegt. Þar sem forysta óperuhúsa hefur tekið mið af samfélaginu, skoðað ákvarðanir um óperusýningar reglubundið aftur í tímann til þess að finna út hvort og þá hvaða mistök voru gerð í vali á óperum, þá hefur árangurinn verið góður hvort sem litið er á viðskiptalegu eða listrænu hliðina í rekstri óperuhússins. Óperur eru settar upp fyrir áheyrendur.

Öll samfélög breytast, óperuheimurinn fer ekki varhluta af tískustraumum frekar en aðrar listgreinar. Á fyrri hluta 18. aldar var Reinhard Keiser mesta óperutónskáld veraldarinnar. Keiser valdi óperum sínum oft grípandi nöfn: „Hof Janusar sem lokað var af hinum mikla Ágústusi í hinum almenna heimsfriði.“  Fáir kannast aftur á móti við Keiser í dag. Hann hafði sjálfan Händel í hljómsveit sinni við Hamborgaróperuna. Händel var á sínum tíma ástsæll óperuhöfundur. Hann datt úr tísku og t.d. er ekki minnst á Händel í ritinu „Staðalóperurnar“ eftir Upton frá 1897, sem fjallar um helstu óperur þess tíma.Núna er á hinn bóginn varla til það óperuhús sem ekki sýnir óperur Händels. Annað dæmi er Fást eftir Gounod, sem var á sínum tíma mjög vinsæl ópera. „Ef uppfærsla bregst setjið þá Fást á dagskrána og hættið að sýna aðrar óperur, það bjargar óperuhúsinu.“ var stundum sagt. Georg Bernard Shaw kvartaði jafnvel opinberlega yfir því hvað hún var sýnd oft. En breytingar á samfélaginu í kjölfar tveggja heimsstyrjalda urðu til þess að Fást náði ekki fyrri vinsældum eftir stríð.

Vinsældir ópera

Það er mikilsvert að þeir sem sitja við stjórnvölinn nái að meta tíðarandann rétt. Vera kann að það séu 20 til 30 óperur sem njóta alþjóðavinsælda á hverjum tíma. Það eru hins vegar ekki alltaf sömu 20 til 30 óperurnar.

Vinsældalistar hafa marga kosti. Stjórnendur geta haft þá til hliðsjónar við skipulagningu dagskrár, en vinsældarlistar koma ekki í staðinn fyrir þekkingu á óperu, og þeir koma ekki í staðinn fyrir þekkingu á samfélaginu. Án staðgóðrar þekkingar á óperu og samfélagi verða listrænar ákvarðanir ónákvæmar. Mikilvægt er að í óperuhúsi sé greint á milli meginmarkmiðs og aukamarkmiða. Langtímaáætlanir í fyrirtækjum eru yfirleitt 2 - 3 ára áætlanir, einstaka fyrirtæki og stofnanir gera fimm ára áætlanir. Áætlanir til lengri tíma, til dæmis 10-15 ára eru óraunsæjar þar sem samfélagið og forsendur allar breytast.

Ýmsar tölur eru til um vinsældir ópera. Í viðamikilli óperukönnun frá 10. áratug síðustu aldar kom í ljós að ítalskar óperur nutu almennt mestra vinsælda á heimsvísu, þýskar óperur voru vinsælastar í  Þýskalandi og ítalskar óperur vinsælastar á Ítalíu. 66% allra uppfærslna byggði á 50 óperum. Þrjár af hverjum fjórum allra sýndra ópera voru samdar á tímabilinu 1835-1910. Ofan á þjóðlega vinsældaþáttinn bætist svo sagnfræðilegi þátturinn, til dæmis „fyrsta óperan", eða afmælisvinsældir, til dæmis: „100 ára ártíð tónskálds.“

Í rannsókn undirritaðs á óperugeiranum voru uppsetningar á 235 stöðum í Þýskalandi, Austurríki, Frakklandi, Belgíu, Hollandi og Sviss skoðaðar með tilliti til leikársins 2002-2003. Á dagskrá voru 1637 uppsetningar eftir 299 tónskáld. Mozart, Wagner og Verdi stóðu upp úr. Næstir komu Puccini, R. Strauss og Händel. 20% tónskálda voru með 75% uppsetninga. Athyglisvert er að samvinna óperuhúsa um uppsetningar reyndist  miklu meiri í Frakklandi og Belgíu heldur en í Þýskalandi. Um 30% uppfærslna í Þýskalandi voru endurupptökur.

Samkvæmt rannsókn á  óperuverkum á Ítalíu (Mariani 2006) á leikárinu 2002-03 voru 46 óperuuppfærslur byggðar á 18 óperum. 12,5% voru samvinnuverkefni og 4,2% voru endurupptökur.

Rekstur óperu

Það er munur á rekstri óperuhúsa í heiminum. Í fyrsta lagi er það meginlandshugsunin sem leggur áherslu á „verkið“ sem er öðruvísi en hin ensk-ameríska markaðshugsun. Í öðru lagi er það vertíðarskipulagið „stagione“ á Ítalíu gegn hinu norður-evrópska dagskrárskipulagi „repertoire“. Öll þessi kerfi hafa bæði kosti og galla. Þau hafa þróast hvert í sínu samfélagi. Til þess að rekstur óperu á Íslandi gangi sem best þarf að nýta sér bestu eiginleika þessara leiða og stuðla að samvinnu bæði heima fyrir og erlendis.

Á undanförnum áratugum hafa listastofnanir leitað í smiðju hagfræðinnar til að bæta reksturinn. Niðurstöðurnar vekja nokkra undrun. Hagfræðingar horfa á listræna þáttinn en listafólk á hagræna þáttinn. Heillegri mynd fæst ef horft er á málin saman; hver eru hagræn og listræn áhrif óperu?

Vissulega eru óperuuppfærslur ekki réttlættar með aðsókn einni saman. Aðsóknartölur skipta máli á sama hátt og sölutölur skipta bóka- og tónlistarútgefendur máli. Ef slakar aðsóknartölur óperu eru réttlættar með auknu framboði skemmtana og afþreyingar, þá er um leið verið að staðsetja óperuna á þeim markaði. Að takast á við áskoranir, veðja á óþekktar stærðir og geta ekki spáð fyrir um aðsókn, eru ekki afsakanir fyrir óperu sem enginn kemur að sjá, heldur eru allar þessar óþekktu stærðir vandamálið sem þarf að greina fyrirfram.

Það á ekki að vera áskorun að setja upp óperu. Heldur krafa um fagleg vinnubrögð. Myndum við vilja heyra frá lækni sem ætlar að skera okkur upp við botnlangabólgu að skurðaðgerðin sé honum persónuleg áskorun. Við ætlumst til að hann skeri okkur upp faglega, vel og án mistaka. Í rekstri reyna menn alltaf að spá fyrir um afkomu og forðast í lengstu lög að veðja á óþekktar stærðir.

Forysta óperunnar skapar umgjörðina og tekur ábyrgð á rekstri, verkefnavali og vali listamanna. Listamennirnir sjá um listræna þáttinn sem útheimtir pláss, tíma, fé og fyrirhöfn. Á forystunni hvíla þannig ýmsar skyldur, meðal annars rekstrarskyldur, listrænar skyldur, siðferðilegar og samfélagslegar skyldur.

Þegar menn kaupa aðgang að listskemmtun bera þeir ákveðnar hugmyndir í brjósti um hvernig upplifunin muni verða. Ef þessi upplifun er mjög ólík þeirri upplifun sem menn gerðu sér í hugarlund og það á verri veg er hætt við því að það fólk verji tíma sínum og peningum annars staðar í framtíðinni.

Flestir geta nýtt æskureynslu sína á margvíslegan hátt og tekið meðvitaða og þroskaða ákvörðun á fullorðinsárum um hvernig þeir verja tíma sínum. Mín skoðun er að öll reynsla móti einstaklinginn, jafnt og hegðun og venjur foreldra sem hafa einnig mótandi áhrif. Það að pabbi og mamma, afi og amma, sæki óperur getur einnig mótað hugmyndir komandi kynslóða um hvað sé vert að gera.

Margar stofnanir á Íslandi sinna því að fræða komandi kynslóðir og byggja upp áhuga þeirra á listum. Allir vilja ná til unga fólksins, tolla í tískunni. Skemmtunar- og hegðunarmynstur fólks breytist með aldri, auknum þroska, meiri tekjum og rýmri frítíma. Margvíslegar samfélagslegar ástæður liggja til þess að eldra fólk velur sér öðruvísi dægradvöl en yngra fólk.

Margt fólk yfir fimmtugt kýs að fara á óperusýningar. Er nokkuð að því að setja upp óperur fyrir þetta fólk svo sem eins og tvisvar á ári? Ég er ekki viss um að fólk yfir fimmtugu hafi mikinn áhuga á að láta kenna sér listneyslu. Það er alveg fullfært um það sjálft að kynna sér málin.

Samkvæmt könnunum eru konur virkari listneytendur en karlar. Fyrir utan alla þá vinnu sem konur inna af hendi á vinnustað og heimili þá halda þær uppi listalífi á Vesturlöndum. Þær eru til dæmis duglegri að sækja myndlistarsýningar, leikhús, sinfóníu, ballett og óperu. Eftir því sem konur eru betur settar, hafa hærri laun og meiri menntun, þeim mun betra fyrir listirnar. Stærsti hópur þeirra sem sækja óperu eru vel menntaðar og vel launaðar konur á milli 50 og 70 ára. Það eru margir þræðir sem tengja saman konur og óperu og meðal vinsælustu óperum heims má nefna Tosca, Madama Butterfly, Manon, Aida og La Traviata, sem fjalla allar um ástir og örlög kvenna. Einhverra hluta vegna reyndust vinsælar óperur oft fjalla um sterkar konur sem höfðu samúð áheyrenda þó að þær hegðuðu sér ekki samkvæmt forskriftinni eins og í La Traviata og konur sem hvítir yfirstéttarmenn tældu og sviku eins og í Rigoletto. Kannski óperan hafi stuðlað að breyttu viðhorfi til kvenna og auknum kvenréttindum?

Óperan var flutt inn til Bandaríkjanna á árunum 1815-60 sem skemmtun við hæfi kvenna. Hún átti að bæta samfélagið og hlúa að góðum siðum. Það að sungið var á ítölsku, töldu menn að væri hið besta mál því að þá myndu konurnar ekki skilja þegar rætt væri um viðkvæm mál. Á þessum tíma var staðalímyndin sú, að konur gætu alls ekki lifað nema í skjóli karla en vinsælustu óperurnar fjölluðu um sterkar, sjálfstæðar konur.

Það er tilviljun að stofnun Íslensku Óperunnar um 1980 bar upp á sama tíma og konur á Íslandi fóru að huga að meiri stjórnmálaþátttöku. Frá upphafi íslensku óperunnar tóku konur jafnt sem karlar virkan þátt í leikstjórn, búningagerð, sviðstjórn, óperustjórn, einsöng, kór, styrktarfélagi og ekki síst úti í sal sem áheyrendur. Þáttur kvenna í rekstri listastofnana sem óperunnar er ómetanlegur.

Breiðari hópur áheyrenda

Í hinum vestræna heimi er meirihluti óperugesta í eldri kantinum. Samkvæmt rannsókn (Montgomery/Robinson, 2004) var meðalaldur óperugesta tæp 47 ár í Bandaríkjunum.

Fólksfjöldaspár eru áhugaverðar um margt. Þær eru nánast einu spárnar sem af nokkurri nákvæmni segja til um hvernig framtíðarsamfélag okkar mun líta út. Samkvæmt mannfjöldaspám SÞ fjölgar á Íslandi á næstu 40 árum um ríflega 50 þúsund manns í þeim hópi sem flestir gestir óperunnar koma úr. Þetta er umhugsunarvert.

Meðalaldur Íslendinga fer hækkandi. Fleiri ná háum aldri en áður og fleiri eiga þess kost að njóta lengra lífs betur.

Kynslóðin sem ólst upp við eina rás á Ríkisútvarpinu man vel eftir og átti jafnvel að vinum La Bóhem og Rígólettó. Þegar Guðmundur Jónsson óperusöngvari rakti söguþráð óperanna á milli þátta var eins og væri verið að segja þeim sögur. Þetta fólk sem fætt er á milli 1930 og 1960 eldist óðfluga. Þó það sé duglegt við að sækja óperur þá verður að ná til yngri kynslóða, það verður að vera endurnýjun í áheyrendahópnum.

Björt framtíð

Þrátt fyrir allt á óperuflutningur hér á landi sér glæsilega sögu. Vonandi tekst að halda í horfinu og gera enn betur.

Vonandi tekst að sameina þau helstu sjónarmið sem rakin hafa verið hér að framan. Varðveita og efla um leið listgildi starfseminnar í heilbrigðum rekstri og bera gæfu til að fyrirbyggja að gjá myndist á milli óperu og samfélags.

Allt bendir til þess að bjart sé framundan í íslensku óperulífi. Frábært tónlistarfólk kemur reglulega fram á sjónarsviðið og glæsileg tónlistarhöll í sjónmáli.


Höfundur er söngvari.

Greinin birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins, laugardaginn 24. feb. 2007.