Í dag kl. 16.00 [11. mars 2006] heldur dansk-íslenski sellóleikarinn Erling Blöndal Bengtsson hljómleika í Salnum í Kópavogi. Tilefni tónleikanna er að á þessu ári eru liðin 60 ár frá því hann hélt fyrstu tónleika sína hér á landi. Tilefni þessarar greinar, fyrir utan tímamótin, er að rifja örstutt upp fyrstu kynni Íslendinga af þessum mikla listamanni og ekki síður kynni hans af Íslendingum og tengsl hans við tónlistarlífið hér.

Erling Blöndal Bengtsson er fæddur í Kaupmannahöfn 8. mars árið 1932, sonur hjónanna Sigríðar Nielsen frá Ísafirði, og danska fiðluleikarans Valdemars Bengtssons. Lesa má í dönskum blöðum frá fjórða áratug tuttugustu aldar að drengurinn vakti snemma athygli vegna afburðarhæfileika í tónlist. Faðir hans gaf honum litla fiðlu er hann var þriggja ára, en sagði síðar að hann hafi alltaf leikið á fiðluna sem hún væri selló. Í framhaldi af því útbjó faðir hans víólu sem selló.  Rúmlega fjögurra ára gamall kom Erling Blöndal fyrst fram opinberlega í Kaupmannahöfn, á jólatónleikum blaðsins Politiken, og má lesa í því blaði 25. nóvember árið 1936: „Erling, sem er á fimmta ári, er blátt áfram undrabarn“. Hann kom fyrst opinberlega fram með hljómsveit í Tívolí 10 ára gamall. Gamall læknir sem staddur var á tónleikunum hreifst svo af leik hans að hann færði honum selló.

Alla tíð, frá þessari fyrstu stundu, hefur Erling Blöndal Bengtsson heillað áheyrendur með leik sínum, nú  í heila listamannsævi, sem enn er sem blómstrandi vorgróður.

Árið 1946, seinni hluta aprílmánaðar, kom farþega- og flutningaskipið Esja til Reykjavíkur frá Danmörku. Meðal farþega um borð var fjölskyldan Bengtsson, faðirinn Valdemar, móðirin Sigríður og sonurinn Erling, sem var að koma til að halda sína fyrstu tónleika hér á landi. Á fyrstu tónleikunum, sem haldnir voru í Gamla bíói  7. maí árið 1946, lék Erling sellókonsertinn í D-dúr eftir Haydn, Rokokó tilbrigðin eftir Tschaikowsky, auk nokkurra minni verka. Meðleikari hans á þessum tónleikum var Dr. Victor Urbancic sem lék auk þess píanósónötu í A-dúr op. 120 eftir Schubert. Það átti vel við að Dr. Heinz Edelstein, hinn frábæri sellóleikari sem íslenskt tónlistarlíf fékk að njóta alltof stutt, skrifaði um tónleikana. Hann sagð m.a. í gagnrýni sinni sem birtist í Mbl. 9. maí 1946: „Sannarlega eru hæfileika hans og kunnátta undrunarefni, meir: rjettnefnd undur. Hittni vinstri handar sem aldrei skeikar; leikni bogans, sem leysir þyngstu þrautirnar; hnitmiðun og nákvæmni allra hreyfinganna; fyrirhafnaleysið, sem gerir starf cellistans, er hættir svo oft til að verða svitakennd erfiðisvinna, að ljettum leik“. Íslendingar tóku þessum upprennandi snillingi opnum örmum. Erling hélt víðar tónleika; í Hafnarfirði, á Ísafirði og á Akureyri.

Árið áður, eða í ágúst 1945, hafði hinn heimsfrægi fiðluleikari Adolph Busch komið til Íslands til að halda tónleika. Óx úr þeirri heimsókn náin vinátta hans og Ragnars Jónssonar sem kenndur var við Smára. Ragnar var þarna í blóma sem drifkraftur Tónlistarfélagsins í þríeykinu sem í voru hann, Björn Jónsson og Ólafur Þorgrímsson. Hafa þeir án efa rætt þá möguleika sem íslenskum afburðarhljóðfæraleikurum buðust í Ameríku til tónlistarnáms, en Evrópa var á þessum tíma í rúst út af stríðinu. Að loknum fyrstu tónleikum Erlings Blöndals í Gamlabíói, þar sem móðir hans sat á svölunum og horfði niður til sonar síns leika á sama sviði og hún hafði svo oft áður gert sem píanóleikari við þöglu myndirnar þegar Bíó-Petersen var forstjóri þar, var fjölskyldunni boðið til kvöldverðar á Hótel Borg. Við borðið sátu Erling, foreldrar hans og þríeykið úr Tónlistarfélaginu. Erling hefur lýst þessum atburði fyrir mér á eftirfarandi hátt:

Eftir tónleikana var lítið matarboð á Hótel Borg. Undir súpunni gengu þeir þrír fram, Ólafur, Ragnar og Björn. Svo komu þeir aftur. Svo undir eftirréttinum reis Ragnar upp og tilkynni: Við viljum gjarnan kosta nám Erlings í Ameríku í tvö ár. Ég held að foreldrar mínir hafi ekki sofið mikið þá nótt. Það var eins og ævintýri.

Ári síðar, eða 1947, mátti lesa á forsíðu Morgunblaðsins 3. júní: „Erling Bl. Bengtsson celloleikari kominn“. Þessi boð voru tónlistarunnendum ekkert síðri en boð um vorfuglana. Enda var tónlistarveisla framundan. Baksíða sama blaðs sagði frá að kvartett Adolph Busch væri kominn. Auk þeirra komu fleiri þekktir erlendir hljóðfæraleikarar til landsins þessa daga. Ástæðan var mikil Beethovenhátíð sem haldin var í tilefni af hundrað og fimmtugustu ártíð tónskáldsins, og 15 ára afmæli Tónlistarfélagsins, sem þá, eins og oft fyrr og síðar, stóð fyrir herlegheitunum. Til að gera sér grein fyrir því hverjir þarna voru á ferð má nefna auk Busch fiðluleikara, Hugo Gottesmann víóluleikara frá Vín, Ernst Drucker, þýskan fiðlusnilling sem 10 árum áður hafði haldið nokkra tónleika á Íslandi, Hermann Busch, bróður Adolphs, einn fremstur sellóleikara heims á þeim tíma, Reginald Kell, einn þekktasta klarínettuleikara samtímans, Gwydion Brooke,  einn fremsta fagottleikara Breta á þeim tíma auk fleiri. Erling Blöndal hefur rifjað þetta upp fyrir mér í viðtali:

Það var  árið 1947. Þá kom Adolph Busch kvartettinn hingað. Og í þeim kvartett spilaði jú Hermann Busch, bróðir Adolph Busch á sellóið. Það var Beethoven hátíð sem Ragnar Jónsson hafði skipulagt. Hún fór þá fram í Austurbæjarbíói sem enn var ekki fullklárað. Þá voru engir stólar komnir í húsið, en menn höfðu fengið lánaða klappstóla einhversstaðar frá og fylltu Austurbæjarbíó af fólki. Það voru sex tónleikar með öllum strengjakvartettum Beethovens leiknir af Adolph Busch kvartettinum. Það var alveg stórkostlegt og fólk trúir því vart þegar ég segi frá því að þetta hafi gerst á Íslandi 1947. Þetta hafði mikil áhrif á mig. Svo voru það kammertónleikar sem Busch kom á með kammerhljómsveit með tónlistarmönnum sem voru hér til staðar [En þeir voru auk kvartetts Busch: Björn Ólafsson, Þorvaldur Steingrímsson, Indriði Bogason, Einar Waage, dr. Edelstein, dr. Urbancic og Erling Blöndal]. Við lékum Brandenborgarkonserta Bachs, Sinfóníu e. Mozart þar sem Busch stjórnaði. Ég man eftir sellóhópnum sem lék í Brandenborgarkonsertinum en það voru Herman Busch, Edelstein, sem var sellókennarinn hér á landi, og ég. Það var skemmtilegt. Busch stjórnaði svo öllu.

En heimsókn Erlings var ekki eingöngu til að taka þátt í Beethovenhátíðinni, hann hélt einnig sjálfstæða tónleika í Tripoli bíói, og nú enn aftur með Urbancic. Ljóst er að tíminn var vel notaður til að undirbúa hinn unga mann undir námsdvöl í Bandaríkjunum. Það má kannski til gamans geta þess í tengslum við þessa hátíð að líklega er þetta í eina skiptið í sögunni þar sem þrjú Stradivarius hljóðfæri heimsþekktra listamanna hafa verið komin saman á Íslandi í senn. Busch og Drucker léku báðir á Stradivariusfiðlur og Hermann Busch lék á Stradivarius selló, sem talið var annað af tveimur bestu sellóum í heiminum á þeim tíma. Hitt átti Pablo Casals. Ekki munaði miklu að það hljóðfæri kæmi einnig hingað til Íslands, en Ragnar Jónsson hafði verið í sambandi við Casals um að koma og halda hér tónleika, en þá var listamaðurinn orðinn háaldraður og treysti sér ekki þegar á reyndi að ferðast hingað til lands.

Adolph Busch var þess mjög hvetjandi að Erling Blöndal færi til Bandaríkjanna. Björn Ólafsson var jú á leið til hans í nám veturinn 1947-48 og átti eftir að verða leiðandi maður í fiðluleik og kennslu. Minnst er á þessa hvatningu til Erlings Blöndals í ævisögu Adolph Busch sem væntanlega kemur út síðar á þessu ári eftir breska tónlistarfræðinginn Tully Potter. En í kafla um samskipti Busch við Erling Blöndal á Íslandi segir Erling m.a. með góðfúslegu leyfi höfundar.: „Hann [Busch] gaf sér tíma til að hlusta á ungan dreng: hann var mjög vinsamlegur, hann hlýddi á tónleika sem ég hélt í Reykjavík á þessum tíma og hann ráðlagði mér að fara til Ameríku. Ég skyldi læra hjá Piatagorsky, og hann kom mér í samband við Curtis Institute.“

Hér skal haft í huga að þetta var ári eftir að Ragnar Jónsson hafði tilkynnt Erling Blöndal að Tónlistarfélagið [lesist Ragnar] vildi styrkja hann til náms í Bandaríkjunum. Er viðbúið að náið samstarf hafi verið milli Ragnars og Busch um þetta mál.

Á þessum tíma voru tvær helstu tónlistarstofnanirnar í Bandaríkjunum, Juilliard í New York og Curtis í Philadelphia. Þetta voru hin gullnu ár Curtis stofnunarinnar en meðal kennaranna voru einmitt Rudolf Serkin á píanó og Gregor Piatagorsky á selló.

„Ég var jú í Ameríku í fimm ár, frá 1948-1953. Fyrstu tvö árin sem nemandi og síðar sem aðstoðarmaður Piatagorskys. Og svo tók ég við starfi hans sem kennari frá 1950-1953. En ég var nú oftast í Danmörku á sumrin. Og þá fór maður alltaf í gegnum Ísland, og þá hélt ég tónleika annað hvort þegar ég  var að koma til eða fara frá Danmörku. Á Íslandi var á þeim árum alltaf millilent, frá Danmörku til Ameríku“ segir Erling í viðtali.

Að loknu námi og störfum í Ameríku gerðist Erling Blöndal prófessor í sellóleik við Músíkk Konservatoríið í Kaupmannahöfn og varð einn af virtustu sellóleikurum hins  vestræna heims auk þess að verða kennari fjölda nemenda sem flutt hafa heiminum nýjar og gamlar sellóbókmenntir í mannsaldur. Meðal nemenda hans þar fyrstu árin var Pétur Þorvaldsson. Líklega má finna sterkustu áhrif Erlings hér á landi, fyrir utan að flytja okkur ný og gömul sellóverk, í gegnum nemendur hans. Telja má þar fremstan í flokki Gunnar Kvaran. Gunnar var nemandi Erlings í árafjöld og í gegnum langt, metnaðarfullt og einstakt starf hans sem kennara sellónemenda horfir Erling Blöndal Bengtsson á hið íslenska tónlistarsvið og brosir til hins stóra hóps „músíkalskra barnabarna“ eins og hann birtist sem nemendur Gunnars og annarra fyrrum nemenda hans af fyrstu kynslóð. Þegar Erling Blöndal kom fyrst til Íslands var hér aðeins einn sellóleikari sem eitthvað kvað að, Heinz Edelstein. Nú má mynda með þeim heila hljómsveit.

Erling Blöndal Bengtsson átti náið samstarf við ýmsa tónlistarmenn hér á landi. Til að byrja með var það Urbancic sem lék með honum á flestum tónleikum. Náið samstarf var með þeim Árna Kristjánssyni, en með þeim myndaðist ævilöng vinátta og virðing. Um Árna hefur Erling sagt að hann hafi verið í hópi  helstu tónlistarmanna sem hann starfaði með bæði austan hafs og vestan – og skarað fram úr, ekki síst á hinu andlega sviði. Ásgeir Beinteinsson lék einnig með Erling á tónleikum hér og þá eru til margar hljóðritanir með Erling og Fritz Weisshappel hjá útvarpinu. Með Sinfóníuhljómsveit Íslands hefur Erling einnig átt farsælt samstarf allt frá árinu 1952 er hann lék með henni sellókonserts Anton Dvorák í Þjóðleikhúsinu undir stjórn Róberts Abrahams Ottóssonar.  Það var svo fyrst árið 1958 sem íslenskir hlustendur fengu að heyra hann leika einleik í Sellókonsert Haydns í D-dúr og Rókókó tilbrigðin op. 33 eftir Tsjaikovskíj með hljómsveit, og að þessu sinni undir stjórn Páls Ísólfssonar í Austurbæjarbíói. En þessi verk lék hann einmitt á fyrstu tónleikum sínum hér á landi árið 1946 þar sem Urbancic lék með honum á píanó, því engin var þá hljómsveitin.

Erling Blöndal hefur auk þess að leika með hljómsveitinni haldið reglulega tónleika á Íslandi nú í 60 ár. Hann hefur sannarlega endurgoldið þjóðinni vinarbragð Tónlistarfélagsmanna frá árinu 1946, og hann hefur einnig sett sín spor í íslenskt tónlistarlíf með tónleikahaldi sínu, með kennslu sinni og einnig hafa  íslensk tónskáld eins og Jón Nordal og Atli Heimir Sveinsson samið fyriir hann bæði konserta og kammerverk.

Erling Blöndal hefur síðastliðin 13 ár verið prófessor við Háskólann í Michican í Ann Arbor. Til hans sækir þangað hópur úrvalsnemenda úr öllum heiminum og einnig frá Íslandi. Sííðasti íslenski nemandi hans þar var Stefán Örn Arnarson, en auk þeirra nemenda sem nefndir hafa verið hafa  fleiri íslenskir nemendur notið tilsagnar Erlings.  Erling hefur sagt mér að líklega hafi mesta hrósið sem hann hefur fengið fyrir leik sinn komið á Ísafirði, en það hrós skilja aðeins Íslendingar komnir yfir miðjan aldur. Að loknum tónleikunum hafði gamall maður það á orði að það hefði verið svo gaman á tónleikunum að hann hafi næstum því gleymt að taka í nefið í tvo tíma. Erling skilur þetta vel; Ólafur Þorgrímsson gaf honum silfurdósir að loknum tónleikunum hér á landi þegar hann var 16 ára. Erling Blöndal Bengtsson varð 73 ára á miðvikudaginn var. Það er því tvöföld ástæða að senda honum hamingjuóskir í tilefni af tímamótunum.


Greinin birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins 11. mars 2006.