Í Lesbókargrein um daginn fjallaði ég um vanda Íslensku óperunnar, sem felst í hratt minnkandi aðsókn að sýningum hennar. Ég rakti litla aðsókn m.a. til vitlauss verkefnavals, en á síðustu árum hafa oft verið valdar til sýninga óperur, sem hvergi njóta mikilla vinsælda. Ég benti á að á tiltölulega skömmum tíma hefur árleg aðsókn að meginverkefnum Óperunnar, sem að jafnaði eru um tvö á ári, dottið úr 20 - 30 þúsund manns niður í um 6 þúsund. Ég leyfi mér að halda því fram að í hvaða fyrirtæki eða stofnun sem er, flugfélagi eða leikhúsi, hefði slíkt hrun í miðasölu kallað á háværa gagnrýni og kröfu um brýna úrlausn.

Nú hef ég fengið tvær andmælagreinar í síðustu Lesbókum þar sem hvorugur aðilinn mótmælir hruni aðsóknar heldur leitast við að réttlæta það. Höfundar virðast ekki skilja alvöru málsins og er ég því knúinn til að árétta mál mitt, en vísa a.ö.l. til fyrri greinar (sem lesa má á mbl.is eða musik.is).

Tenór talsmaður Óperunnar

Tenórsöngvarinn frækni, Gunnar Guðbjörnsson, andmælti mér fyrst. Ég ætla ekki að staldra við margt í grein Gunnars, sem gefur tóninn í upphafi með því að segja að „Leikhús á Íslandi eigi að forðast að einskorða sig við verkefni til gulltryggðrar aðsóknar.“ Síðan gerir hann lítið úr gildi þess að sýningar fái góða aðsókn o.s.frv. Hann sakar mig um vanþekkingu á óperumálum, sem vel má vera rétt.  Þó vil ég taka fram að ég fylgdist náið með og tók þátt í rekstri  Íslensku óperunnar í um 10 ára skeið og öðlaðist við það meiri þekkingu á óperurekstri en bæði núverandi óperustjóri og stjórnarformaður Íslensku óperunnar höfðu þegar þeir hófu störf. Ég held raunar að ekki þurfi mikla þekkingu til að átta sig á því að aðsóknartölur skipta miklu máli við rekstur óperuhúsa þótt auðvitað beri að hafa fleira í huga í því sambandi.

Í vörn sinni fyrir verkefnavali Íslensku óperunnar segir Gunnar að “nauðsynlegt sé að byggja upp nýja kynslóð áhorfenda”. Hann virðist telja að til þess sé betur fallið að sýna lítt þekktar óperur á borð við Flagari í framsókn, sem ekki hafa notið almennra vinsælda, en óperuperlur á borð við Carmen og La traviata, sem sýndar yrðu í þriðja eða fjórða sinn á Íslandi – á 50 árum! Þessar óperur eru þó enn ásamt öðrum kassastykkjum uppistaðan í verkefnavali flestra óperuhúsa heims. Ég vil líka leyfa mér að benda á að nú eru liðin 22 ár síðan Carmen var sett á svið Óperunnar, 21 ár frá Il trovatore, 15 ár frá Rigoletto o.s.frv. Heilu kynslóðirnar hafa þannig ekki fengið tækifæri til að kynnast þessum meistaraverkum á Íslandi og litlar líkur á því að aðrir hafi þegar fengið sig fullsadda á þeim á meðan framboðið er ekki meira en raun ber vitni.

Í niðurlagi greinarinnar mærir Gunnar óperustjóra sinn “fyrir það hugrekki að leyfa óperunni að fá að vera meira en skemmtun, nefnilega listform.” Með þessum orðum endurspeglar Gunnar það hugarfar, sem að baki greinar hans býr. Ég geri ráð fyrir því að fleirum en mér finnist hann þar gera næsta lítið úr þeim listrænu afrekum, sem unnin hafa verið af íslenskum óperusöngvurum og öðru óperulistafólki á Íslandi í rúma hálfa öld; afrekum sem íslenskur almenningur hefur kunnað vel að meta miðað við aðsóknartölur.

Minni aðsókn margborgar sig?

Fyrir mörgum árum gerði kvikmyndaleikstjórinn Mel Brooks óborganlega gamanmynd, sem hét The Producers. Í myndinni var sagt frá leikhúsmönnum, sem höfðu komist að því að þeim mun minni aðsókn sem leikrit þeirra fengi því meira myndu þeir græða á uppsetningunni. Þeirra versta martröð var því góð aðsókn. Það var fyndið.

Svo virðist sem Íslenska óperan sé nú í þeirri stöðu að þurfa að sýna óvinsælar óperur til að geta haldið sér fjárhagslega á floti með því að hafa sýningar sem fæstar. Nú þekki ég rekstrartölur Óperunnar ekki mjög vel, en mér skilst að kvöldkostnaður við sýningar á óperum sé talsvert hærri en skili sér til baka með miðasölu, jafnvel þótt uppselt sé. Sem sagt, - því fleiri sýningar, þeim mun meira tap verður á öllu saman. Samkvæmt Gunnari eru 6 – 12 sýningar “sá fjöldi, sem er fjárhagslega framkvæmanlegur”. Það finnst mér ekki fyndið.

Sá hængur er líka á röksemdum Gunnars að ýmsar óperur, sem valdar hafa verið, trekkja svo lítið að oft hefur ekki einu sinni náðst góð sætanýting á þessar 6 – 12 sýningar. Með því að sýna Carmen hefði þó alla vega verið uppselt á 6 – 12 sýningar í salnum, en ekki hálftómt eða miðar á útsölu!

Háar niðurgreiðslur á miðaverði

Þetta má líka skoða í öðru ljósi. Á s.l. hausti var endurnýjaður samningur Íslensku óperunnar við menntamálaráðuneytið um fast framlag ríkisins til starfseminnar. Óperan mun nú fá um 150 milljónir króna á ári skv. samningnum og hefur framlag ríkisins a.m.k. tvöfaldast á fáum árum. Verkefni Óperunnar eru fyrst og fremst uppsetning á tveimur óperum á ári. Eitthvað smávegis annað er líka gert á vegum Óperunnar, sem hefur þó tiltölulega lítinn kostnað í för með sér. Drögum það samt frá ríkisstyrknum sem nemur þriðjungi upphæðarinnar, þótt yfirdrifið sé. Þá er það einfalt reikningsdæmi að gera ráð fyrir því að hver meginuppfærsla Óperunnar sé niðurgreidd með ríkisframlagi að upphæð a.m.k. 50  milljónir króna. Miðað við þá aðsókn, sem verið hefur að sýningum Óperunnar á undanförnum árum (3 - 4000 manns á hverja uppfærslu, innifalið fullt af boðsmiðum og miðar á niðursettu verði) er hver miði niðurgreiddur af opinberu fé með um 10 – 15 þúsundum króna. Það borgar sig sannarlega að fara í óperuna! Því má líka bæta hér við að þegar aðsóknartölur eru orðnar lágar er það meira eða minna alltaf sama fólkið sem mætir og nýtur niðurgreiðslnanna.

Ég held að ágreiningur minn við stjórn Óperunnar um verkefnaval og afleiðingar þess endurspegli ekki aðeins mismunandi listrænar áherslur heldur miklu fremur hitt - hvernig almenningi sé best þjónað og takmörkuðum fjármunum sem best varið. Það væri tvímælalaust til bóta fyrir umræðuna að fá opinberaðar tölur um þróun í fjölda sýninga Óperunnar undanfarin ár, aðsóknarfjölda á hverja sýningu, fjölda seldra miða og hvert sé hlutfall miðasölu í heildartekjum Íslensku óperunnar, sem mig grunar reyndar að hafi farið mjög hratt lækkandi þrátt fyrir hátt miðaverð.

Óperureikningsdæmi

Það vill svo til að núverandi óperustjóri var einmitt að gera samning við f.v. hagfræðiprófessor og núverandi rektor Háskólans í Bifröst um einhvers konar hagfræðirannsóknir á menningunni. Ég vil stinga upp á því að þeir byrji á að reikna saman út eitthvað sem kalla mætti „breytilegar hagstærðir í sambandi við aðsókn að óperusýningum“.

Mig langar til að leggja fyrst fyrir þá lítil dæmi og hjálpa svo aðeins til við svörin:

a) Ef það kostar 50 milljónir að setja upp óperu, sem er sýnd aðeins 8 sinnum, hversu mikið kostar þá hver sýning? (Ekki kíkja strax, en svarið er rúmar 6 milljónir).

b) En ef það er einnar milljón króna viðbótarhalli fyrir hvert kvöld sem sýnt er, hvað kostar þá hver sýning? (Ekki kíkja alveg strax, en svarið er rúmar 7 milljónir).

c) En ef sýnt er 30 sinnum, t.d. Carmen? (Þetta er miklu erfiðara svo hugsið ykkur vel um!).

Nú má kíkja: Svarið er 50 milljónir deilt með 30 sýningum, sem gerir tæpar tvær milljónir króna á kvöldi plús 1 milljón í viðbótarhalla á hverju kvöldi, sem gerir þá tæpar 3 milljónir króna í halla á hverri sýningu, sem er þá meira en helmingi minni halli á hverja sýningu en í fyrsta dæminu þar sem sýnt var 8 sinnum.

Þannig mætti sýna skemmtilega óperu 30 sinnum fyrir minni pening en tvær leiðinlegar óperur samtals 16 sinnum! Þá yrði hvert sæti ekki lengur niðurgreitt með 10 – 15 þúsund krónum eins og nú er heldur með um 6 þúsund krónum. Miklu fleira fólk færi í Óperuna og um leið fengju íslenskir óperusöngvarar, kór og hljóðfæraleikarar miklu meira til að fást við en nú er. Sem sagt – allra hagur!

Í stuttu máli þýðir þetta að hver óperuuppfærsla, sem fær góða aðsókn (30 sýningar), er miklu ódýrari en sú sem fær litla aðsókn (6-8 sýningar) enda var The Producers gamanmynd, en ekki alvarleg hagfræðigreining frá Bifröst. Þetta ætti nú meirihluti stjórnar Íslensku óperunnar svo sem að skilja manna best því þeir voru einmitt valdir til setu í stjórninni sem fulltrúar efnahagslífsins (!), ef ég man rétt.

Hin háleita list blómstrar – fyrst nú?

Um grein Bjarna óperustjóra ætla ég ekki að hafa mörg orð. Þar leggur hann mér til bæði orð og skoðanir, sem ég hirði ekki um að leiðrétta. Augljóst er af máli hans að hann hefur ekki góða yfirsýn yfir hinn harða óperuheim þar sem kassastykkin eru því miður alltof fá (20-30) og eru t.d. óperurnar, sem hann nefnir, Öskubuska og Brottnámið úr kvennabúrinu,  hvorugt í þeim hópi; - meistaraverk eins og þau eru nú samt.

Bjarni segir m.a.: „Ég held hins vegar að einhliða áhersla á fáar vinsælar óperur séu vísasta leiðin til glötunar fyrir óperuhús sem hefur metnað fyrir listformið og ber virðingu fyrir óperulistamönnum og óperuáhugafólki. Eins sjálfsagt og það er að sýna hinar sígildu óperur fyrir nýjar kynslóðir...“

Já, það vantar ekki fínu orðin eins og “listrænan metnað” í þessa kalla, en er virkilega hægt að verja allt með svona snakki? Er í lagi að tala svona til þeirra, sem störfuðu við óperusýningar á Íslandi í hálfa öld á undan Bjarna? Höfðu þeir þá engan listrænan metnað eða markmið? Og hvað er að marka orð óperustjórans þegar - eins og fram kemur hér að ofan - það eru t.d. 21 ár liðin frá síðustu sýningu Carmen og samt er Óperan núna að fara að sýna “nýjum kynslóðum” lítt þekkta Stravinsky óperu!

Sumar listgreinar virðast lifa sæmilegu lífi án þess að vekja áhuga almennings. Þar virðast óháð og „háleit“ listræn markmið ein saman geta ráðið ferð og listmenn fengið í friði að sinna iðju sinni. Afstaða listamannsins er þá hans einkamál, - hann tekur m.a. fjárhagslegum  afleiðingum af því að kjósa að höfða ekki til markaðarins. Leikhús og óperuhús hafa hingað til ekki nema í litlum mæli getað leyft sér slíkan „munað“ heldur verið háð aðsókn að miklu leyti enda rekstur þeirra dýr og kostaður að hluta af aðgangseyri og að hluta af almannafé. Sömu lögmál ættu að sjálfsögðu einnig að gilda um óperuhús á Íslandi, - raunar býður einmitt mannfæðin ekki upp á annað en að sýnd verði verk, sem njóta almenningshylli, - þ.e. kassastykki, í enn ríkari mæli en gert er í erlendum stórborgum.

Kassastykki óskast!

Hitt er svo annað að flestir myndu kjósa aukna fjölbreytni í sýningavali óperuhúsa, þ.e. að það væri æskilegt að kassastykkin í óperuheiminum væru fleiri en þessar sömu 20 – 30 óperur og verið hafa í áratugi. Við þennan vanda glíma óperuhús úti um allan heim og er erfitt við hann að eiga af því að tónskáldin hafa alls ekki staðið sig í stykkinu í tæp hundrað ár eða frá því Puccini lauk næstum því við Turandot. Eftir það hefur engin ópera verið samin, sem hægt er að kalla kassastykki, - almenningur sækir nær eingöngu í óperur frá Mozart til Puccinis. Óperuheimurinn er því farinn að minna á safnaheiminn, sumir segja að óperan sé ekki lengur lifandi listform. Það er sem betur fer ekki satt því hún er að því leyti til sprelllifandi að frábærir söngvarar halda áfram að koma fram og góð tónlist lifir að eilífu. Ástríðurnar í brjóstum fólks, sem gömlu verkin endurspegla svo vel, hafa líka haldist óbreyttar og því hefur aðsókn að gömlu óperunum aðeins minnkað lítillega í heiminum síðustu árin þrátt fyrir ákafa samkeppni úr ýmsum áttum.

Ég vil í lokin leyfa mér að segja að þegar aðsóknartölur eru skoðaðar þá blasir við að með verkefnavali síðustu ára hefur stjórn Íslensku óperunnar gert harða atlögu að óperuáhuga almennings á Íslandi með því að rækta jarðveginn fyrst og fremst fyrir aðeins fáa útvalda. Ég spyr því; er þetta það sem almenningur og yfirmenn menningarmála vilja? Eigum við að reka svona óperustefnu? Fyrir mína hönd svara ég neitandi. Carmen.


Höfundur er læknir.

Greinin birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins, laugardaginn 10. febrúar 2007.