Laugardaginn 14. nóvember nk. verður Edda I, óratóría Jóns Leifs, flutt í fyrsta sinn í heild á tónleikum í Háskólabíói. Flutningurinn verður merkisviðburður í íslensku tónlistarlífi ekki síst vegna þess að nærri 70 ár eru liðin frá því að tónskáldið lauk við verkið, og vegna þess að hér er um að ræða fyrsta hlutann af viðamesta tónverki Jóns, sem hann vann að með hléum allt frá árinu 1930 og til dauðadags 1968.

Jón Leifs var fyrsta þjóðlega íslenska tónskáldið. Tónlist hans tekur mið af íslenskum þjóðlagasöng og sækir efnivið í stórgerða náttúru landsins og fornan bókmenntaarf. Það var þó hreinasta tilviljun að þannig fór, því að Jón hafði upphaflega stefnt að því að starfa sem píanóleikari og hljómsveitarstjóri. Það var ekki fyrr en eftir fjögurra ára námsvist í Leipzig að hann uppgötvaði „lögmál“ íslensku þjóðlaganna, þegar hann var staddur á Íslandi sumarið 1921 og tók að kynna sér þjóðlagasafn sr. Bjarna Þorsteinssonar. Áratugum síðar lýsti hann áhrifunum svo:

Þá opnaðist fyrir mér heimur þjóðlaganna og ég þóttist kominn í tæri við lögmálin: Safn Bjarna Þorsteinssonar vísaði veginn, þó það væri gallað; hann sópaði inn í það öllu, sem hönd á festi [...] svo úr varð ein heljarmikil hrúga. Það varð okkar hlutskipti að róta í þessari hrúgu. Það var erfitt verk og tímafrekt, en eftirtekjan sýnir, að það hefur borgað sig. Þarna voru lögmálin – þessi arfur, sem engin þjóð getur án verið. Tilviljun sennilega að ég fann þau. En verður ekki margt af því stórkostlegasta til fyrir tilviljun? (1)

Jóni var strax ljóst að enginn kveðskapur félli betur að kaldhömruðum stíl þjóðlaganna en Eddukvæðin og ekki leið á löngu þar til hann bað föður sinn að senda sér Eddurnar til Þýskalands. (2) Þremur árum eftir hin afdrifaríku kynni af þjóðlagasafninu samdi Jón fyrsta söngverk sitt, þrjú skorinort lög, ekki nema blaðsíða hvert, við erindi úr Hávamálum. Þótt Jón helgaði öðrum málefnum krafta sína að mestu næstu árin, m.a. hljómsveitarferð Hamborgarfílharmóníunnar til Íslands 1926 og fyrirhugaðri stofnun þýskrar „hljómsveitarakademíu“ í kjölfarið, leið ekki á löngu þar til hugmyndir um stærra verk sem byggði á Eddutextum tóku að mótast.

Það var ekki fyrr en síðla árs 1930 sem Jón hrinti hugmynd sinni loks í framkvæmd. Á fyrstu mánuðum ársins lauk hann við þrjú stór tónverk: Orgelkonsert op. 7, Tilbrigði um stef eftir Beethoven op. 8, og kantötuna Þjóðhvöt op. 13. Fyrri verkin tvö hafði hann haft í smíðum í áratug með löngum hléum inn á milli, en Þjóðhvöt var upphaflega framlag hans í samkeppni um Alþingishátíðarkantötu þótt ýmislegt yrði til þess að hann legði verkið aldrei fram. Þjóðhvöt var fyrsta stóra verk Jóns fyrir kór og hljómsveit og líklega hefur sú reynsla talið í hann kjarkinn sem þurfti til að leggja í enn umfangsmeira verk. Í það minnsta tók Jón að huga aftur að nokkurra ára gamalli fyrirætlun sinni að semja stórt tónverk við Völuspá. (3) Í september 1930 leitaði Jón ráða um textaval hjá Sigurði Nordal prófessor, sem svaraði að sér væri „auðvitað ánægja að lesa yfir oratorium-texta yðar, ef þér sendið mér hann.“ (4)

Fjögurra kvölda risaverk

Það tók Jón tvö ár að fullgera textann enda varð verkið mun stærra í sniðum en hann hafði upphaflega ætlað. Völuspá var ekki lengur eina heimildin heldur leitaði Jón fanga víða í Eddukvæðum og Snorra-Eddu. Þegar upp var staðið taldi textinn 350 erindi og skiptist í fjóra hluta: Sköpun heimsins, Líf guðanna, Ragnarökr og Endurreisn. „Mér lízt satt að segja ekki á blikuna,“ játaði Jón fyrir Þóreyju systur sinni, „lítið þýðir fyrir mig að byrja á slíkri tónsmíð, nema að eg geti verið við hana áhyggjulaus í 2-3 ár, þ.e. hafi ekki brauðáhyggjur á meðan.“ (5) Á móti kom að honum fannst hugmyndin stórfengleg: „Eg hefi nú gengið frá öðru uppkasti að texta við Eddusöngverkið; textinn svo stórkostlegur á köflum, að eg „næ stundum bara ekki andanum“ þegar eg er að fara yfir hann!“ (6) En það þýddi lítið fyrir Jón að byrja á slíku risaverki meðan hann þurfti að sinna margs konar aukavinnu til að hafa í sig og á. Á árunum 1930-35 samdi Jón eingöngu smærri verk: rímnadanslög, orgelforspil, nokkur einsöngslög og útsetti íslenska sálma fyrir kór. Í fimm ár hitaði hann sig upp fyrir átökin sem biðu hans, og gætti þess að eyða ekki kröftum sínum í eitthvað sem gæti tafið óratóríuna meira en orðið var.

Eitt tónskáld hafði áður byggt risavaxinn fjórþáttung á frásögnum Eddukvæða af sköpun heimsins og lífi hinna norrænu goða. Jón þekkti vel til Niflungahringsins eftir Richard Wagner, hafði keypt nóturnar á námsárum sínum og heyrt hann nokkrum sinnum í þýskum óperuhúsum. En nálgun Wagners var of rómantísk og útblásin til að falla að smekk Jóns, sem kvaðst hafa samið mörg verka sinna, m.a. Eddu-óratóríuna og Sögu-sinfóníuna „sem andmæli gegn Wagner, er misskildi svo herfilega norrænt eðli og norræna listarfleifð.“ (7)

Textinn að Eddu I lá fullgerður í þrjú ár áður en Jón hóf að semja tónlistina. Í febrúar 1935 var Jón ráðinn tónlistarstjóri Ríkisútvarpsins og fluttist heim til Íslands en Annie kona hans varð eftir í Rehbrücke nálægt Berlín með dætur þeirra tvær. Jón hafði tekið að sér starfið á þeim forsendum að honum yrði gert kleift að vinna að tónsmíðum jafnframt venjulegri skrifstofuvinnu, og þótti ekki nema sjálfsagt að Ríkisútvarpið yrði honum að liði í listsköpun sinni. Jón undi sér vel í Viðey við tónsmíðavinnu en Jónas Þorbergsson útvarpsstjóri brást hinn versti við og tíðar fjarverur Jóns vegna Eddu I kostuðu hann að lokum starfið. Það hefur heldur varla auðveldað Jóni tónsmíðarnar að einkalíf hans var í rúst. Það hafði gengið á ýmsu í hjónabandi Jóns og Anniear, ekki síst eftir að ungur hörpuleikari að nafni Ursula Lendtrodt heillaði Jón upp úr skónum á tónlistarhátíð í Wiesbaden 1934. Hún virðist reyndar hafa viljað lítið af honum vita, en Jón átti erfitt með að gleyma henni og vissi vart í hvorn fótinn hann átti að stíga, eins og bréf þeirra hjóna bera vitni um. (8)

Vonbrigði í Kaupmannahöfn

Í janúar 1939 gat Jón loks dregið síðasta taktstrikið aftan við hið mikla sköpunarverk sitt og þá hófst næsta vonlaus leit að flytjendum og útgefanda. Heimurinn stóð á barmi styrjaldar og hverfandi líkur á að hægt væri að finna hljómsveit og kór til að ráðast í slíkt stórvirki. Sá eini sem virtist hafa áhuga var Rudolf Schulz-Dornburg, tónlistarstjóri við útvarpið í Köln, en einmitt þegar virtist ætla að draga til tíðinda var hann kvaddur í flugherinn og þar með voru áformin úr sögunni. (9) Útgáfufélögin Peters og Eulenburg vildu ekkert með verkið hafa. Loksins þegar Kistner & Siegel fengust til þess að taka verkið í útgáfuröð sína varð sögufrægt hneyksli við flutninginn á orgelkonserti Jóns í Berlín 1941 – þar sem langflestir áheyrendur gengu út meðan á flutningnum stóð – til þess að hætt var við allt saman. (10)

Það leið rúmur áratugur þangað til tónar úr Eddu I hljómuðu í fyrsta sinn, á Norrænum tónlistardögum í Kaupmannahöfn í maí 1952. Þar voru tveir þættir af þrettán valdir til flutnings, nr. 7 (Himinn, sól, dagr) og 8 (Nótt, morgunn). Jón virðist hafa fyllst bjartsýni þegar hann frétti að loksins ætti að taka Eddu I til flutnings. Að minnsta kosti hóf hann loksins handa við að semja Eddu II skömmu fyrir jól 1951, eftir nærri 13 ára hlé. Hann var kominn vel á veg með fyrsta þáttinn – lýsingu á sjálfum Óðni – þegar ósköpin dundu yfir. Það skipti engu þótt tónskáldið Launy Grøndahl, sem hélt á tónsprotanum í Kaupmannahöfn, væri sjálfur hrifinn af verki Jóns. Viðtökurnar á tónlistarhátíðinni voru afleitar og auðmýkjandi; ungu tónskáldin sem litu á Boulez og Stockhausen sem boðbera nýrra tíma í tónlistinni gátu ekki annað en flissað þegar kom að samstígum fimmundum, hefðbundnum þríhljómum og fornaldarslagverki Jóns Leifs. Jón Nordal var með nafna sínum í Kaupmannahöfn og hefur lýst því hvernig Jón Leifs hljóp niðurbrotinn út á gang danska útvarpshússins eftir flutninginn og neitaði að ganga aftur í salinn. (11) Það var svo til að bæta gráu ofan á svart að hljóðritun frá tónleikunum týndist hjá Ríkisútvarpinu skömmu síðar og hefur ekki komið í leitirnar síðan. (12) Viðbrögð Jóns voru skiljanleg. Hann lagði Eddu II á hilluna og snerti ekki aftur fyrr en tíu árum síðar. Hann lauk við Eddu II í maí 1966 og hófst þá þegar handa við þá þriðju. Jón Leifs lést frá Eddu III ófullgerðri í júní 1968.

Þrjátíu árum eftir hina háðulegu útreið í Kaupmannahöfn fengu Íslendingar fyrst smjörþefinn af Eddu I í flutningi Pólýfónkórsins undir stjórn Ingólfs Guðbrandssonar. Upphaflega var ætlunin að ráðast í verkið allt en að lokum voru þrír þættir látnir nægja, nr. 1, 5 og 6 (Ár var alda; Sær; Jörð). Kórinn flutti efnisskrána í Háskólabíói og hélt því næst í tónleikaferð til Spánar þar sem þættirnir úr Eddu voru fluttir í Málaga, Marbella, Nerja, Granada og Sevilla. Spánverjum þótti mikið til tónlistarinnar koma og höfðu stór orð um snilligáfu Jóns Leifs. Arnaldur Indriðason rithöfundur fylgdi kórnum eftir í Spánarferðinni og hafði eftir einum tónleikagestinum: „Það er eins og saga Íslands komi fram í [Eddu I] og það var eins og flutningur verksins kæmi frá hjartanu, frá þjóðinni. Það var stórkostlegur flutningur og ef þetta yrði gefið út á plötu er ég viss um að þær myndu rjúka út.“ (13)

Kröfuhörð sköpunarsaga

Edda I er í þrettán þáttum, sem hver fyrir sig lýsir ákveðnum þætti sköpunarsögunnar í norrænni goðafræði. Ýmir kemur til sögunnar í öðrum þætti og í kjölfarið fylgja Óðinn og bræður hans og Askur og Embla nokkru síðar. Jón leitar víða fanga hvað textann varðar en helstu heimildir hans eru Völuspá, Gylfaginning, Alvíssmál og Vafþrúðnismál. Eins og yfirskriftir kaflanna gefa til kynna einbeitir Jón sér að sköpun náttúrunnar: Sær; Jörð; Himinn, sól, dagr; Nótt, morgunn; Viðr, sumar, logn; Vetr og vindr. Af þessu leiðir að tónlistin er fremur myndræn en dramatísk, og engin bein framvinda á sér stað. Athyglin beinist fyrst og fremst að fyrirbærum náttúrunnar og sköpunarsögu þeirra.

Tónlistinni svipar um margt til annarra verka Jóns. Samstígar fimmundir og óreglulegir rímnataktar eru áberandi, og þríhljómar í grunnstöðu eru einnig sterkt höfundareinkenni. Að mörgu leyti eru stílbrögð Jóns fjölbreyttari hér en í síðari verkum hans. Sérstaklega verður að nefna notkun Jóns á fjölröddun, en fúgató-þættir, þar sem raddirnar elta hver aðra með samskonar tónefni, koma fyrir í 2. kafla („Ór Élivágum stukku eitrdropar“), 3. kafla („Útan garða hann sá upp of koma þursa þjóðar sjöt“) og 7. kafla („Dagr átti Þóru drengja móður“) þar sem Jón bætir reyndar um betur og snýr stefinu á haus. Jón hafði samið fúguskotna kafla áður, m.a. í fiðluæfingunni op. 3 og Þjóðhvöt, en þetta er eitt síðasta skiptið sem slík áhrif finnast í tónlist hans.

Til að tengja saman þætti verksins notar Jón einkum tvo hljóma sem mynda „mottó“ verksins, Es-dúr og H-dúr. Oftast eru hljómarnir leiknir af hornum, trompetum og básúnum og heyrast aðallega í fyrstu sjö þáttum verksins. Einnig notar Jón oft E sem tónmiðju, m.a. bæði í upphafi og enda verksins, og gefur það sterkan heildarsvip. Jón hafði aldrei fyrr notað jafnstóra hljómsveit – hann notar hér m.a. forna lúðra og steinaspil í fyrsta sinn – og nær oft fram mögnuðum litbrigðum. Sem dæmi má nefna volduga orgelinnkomu í fimmta kafla, þegar synir Bors fella jötuninn Ymi, drungalega mollhljóma sem tákna næturmyrkrið í 8. kafla, unisono kórsöng í þremur áttundum yfir liggjandi C-dúr hljómi (9. kafli), og hrollvekjandi lýsingu á Vetri yfir gnístandi sextándupartsáherslum hljómsveitarinnar (12. kafli).

Helsta ástæða þess að aldrei hefur áður verið ráðist í heildarflutning á Eddu I er vafalaust sú hve miklar kröfur Jón gerir til flytjendanna, ekki síst kórsins. Hann syngur í öllum þáttum verksins og Jón reynir stöðugt á þol söngvaranna í allar áttir. Sópranar þurfa margsinnis að fara upp á háa C og bassar niður á djúpa C. Jón lagði það aldrei í vana sinn að taka tillit til flytjenda og taldi mikilvægt að tónskáldið gæti komið hugsunum sínum á blað algjörlega án málamiðlana, jafnvel þótt það þýddi að verkin yrðu ekki metin að verðleikum fyrr en áratugum síðar.

Hvað sem mönnum kann að finnast um tónsköpun Jóns Leifs verður því ekki neitað að Edda I er ein merkasta tónsmíð íslenskrar tónlistarsögu. Þegar Jón setti taktstrikið aftan við 254ra síðna raddskrána í janúar 1939 var Edda I lengsta, viðamesta og metnaðarfyllsta tónverk sem nokkur Íslendingur hafði samið. Það ber vott um ótrúlegan stórhug og dirfsku, og nú er bara að vona að hið sjötuga skúffuverk beri aldurinn vel og verði enn eitt dæmið um þann magnaða tónagaldur sem Jón Leifs gat laðað fram úr kaldhömruðum efniviði hinna íslensku þjóðlaga.

(1) Matthías Johannesen, „Lögmálin í hrúgunni,“ Morgunblaðið, 5. maí 1959, endurprentað í Samtöl II (Reykjavík, 1978), 120.

(2) Bréf frá Þorleifi Jónssyni til Jóns Leifs, Reykjavík 16. júlí 1922 (Landsbókasafn-Háskólabókasafn).

(3) Jón nefnir hið fyrirhugaða tónverk Völuspá fyrst í bréfi til Sigurðar Nordal, Baden-Baden, 1. febrúar 1928 (Lbs-Hbs).

(4) Kort frá Sigurði Nordal til Jóns, Reykjavík 8. október 1930 (Lbs-Hbs).

(5) Bréf frá Jóni til Þóreyjar Þorleifsdóttur, Rehbrücke 9. apríl 1932 (Lbs-Hbs).

(6) Bréf frá Jóni til Þóreyjar Þorleifsdóttur, Rehbrücke 29. maí 1932 (Lbs-Hbs).

(7) Jón Leifs, „Ég mótmæli – Ég ákæri,“ Orðsending frá tónskáldi mánaðarins, febrúar 1968 (Lbs-Hbs).

(8) Carl-Gunnar Åhlén, Jón Leifs – tónskáld í mótbyr (Reykjavík, 1999), 178-79.

(9) Bréf frá Rudolf Schulz-Dornburg, til Jóns, Köln, 27. júní 1939; bréf frá Reichssender Berlin til Jóns, Berlín 25. september 1939 (Lbs-Hbs).

(10) Bréf frá Johannes Petschull (C.F. Peters) til Jóns, Leipzig 18. apríl 1940; bréf frá Ernst Eulenburg til Jóns, Leipzig 24. maí 1940 (Lbs-Hbs).

(11) Viðtal við Jón Nordal, 3. mars 2006, sjá einnig Jón Leifs – tónskáld í mótbyr, 241-42.

(12) Jón Leifs, „Ég mótmæli – Ég ákæri.“

(13) Arnaldur Indriðason, „Spánskt fyrir sjónum og eyrum,“ í Í ljósi líðandi stundar, Pólýfónkórinn 1957-1987 (Reykjavík, 1987), 82.

Höfundur er dósent í tónlistarfræðum við Listaháskóla Íslands og vinnur að ritun ævisögu Jóns Leifs.

Greinin birtist fyrst í Lesók Morgunblaðsins, laugardaginn 7. okt. 2006.