Haustið 2001 var undirritaður samningur þar sem kveðið var á um tvöfaldað fjárframlag ríkisins til Íslensku óperunnar. Fyrirtækið var í miklum fjárhagskröggum er hér var komið sögu og hafði starfsemi þess í nokkur ár á undan einkennst af sífellt örvæntingarfyllri tilraunum til að laða að áheyrendur. Dæmi um þetta var nútímaleg uppfærsla á Cosi fan tutte eftir Mozart, þar sem óperusöngvarar spígsporuðu um sviðið á baðfötum og andi klámmynda sveif yfir vötnunum. Í svipuðum dúr var Leðurblakan eftir Strauss, sem var í undarlegum Séð og heyrt stíl og gerðist í Rimahverfinu í Reykjavík. Verst af öllu var samt Carmen Negra, afar ósmekkleg rokkútgáfa óperunnar vinsælu eftir Bizet; sú uppfærsla hlýtur að teljast til mestu niðurlægingar Íslensku óperunnar frá upphafi.

Nú er samningurinn að renna sitt skeið á enda og er vert að staldra við og horfa gagnrýnum augum á starfsemi Íslensku óperunnar og á óperuheiminn í heild sinni. Hvernig hefur aukið fjárframlag ríkisins nýst Íslensku óperunni? Er verkefnaval hennar viðeigandi? Á að halda áfram að einbeita sér að þekktum, vinsælum óperum eða á gera meira af því að setja upp lítt þekktar íslenskar samtímaóperur? Og hver er staða óperunnar nú til dags? Sumir halda því fram að langt sé síðan virkilega vinsæl ópera hafi verið samin, eins og sjá má hér fyrir neðan. Er það rétt? Er óperan dauð sem vettvangur nýsköpunar?

Saga í hnotskurn

Óperan á rætur sínar að rekja til endurreisnarinnar, sem hófst á Ítalíu á 14. öld. Endurreisnin einkenndist af talsverðum áhuga á fornum listum og er Péturskirkjan í Róm gott dæmi um hvernig reynt var að endurskapa byggingarstíl fyrri alda. Mikið var rætt um hvernig hægt væri að endurvekja grískar leikaðferðir og hvert væri eðli grískrar tónlistar. Upp úr því varð til stíll sem kallast tónles, eða recitativo, og í framhaldinu varð óperan til. Óperan var hugsuð sem nokkurs konar endurreisn grískrar leikritahefðar, en álitið var að grísk leikrit hefðu að öllu leyti verið sungin.

Vinsældir óperunnar urðu fljótt miklar og í lok 18. aldarinnar stóð hún á föstum grunni í Evrópu. Um miðbik 19. aldarinna voru óperuhús starfrækt í Norður- og Suður Ameríku, Suður Afríku, Kína og Ástralíu.

Óperan var máttugt afl langt fram eftir 20. öldinni. Nabucco og Il Lombardi eftir Verdi vöktu sterkar þjóðernistilfinningar Ítala, sem um miðja 19. öld lutu yfirráðum Austurríkismanna. Sýning La Muette de Portici eftir Auber í Brussel þann 25. ágúst árið 1830 kom af stað byltingu gegn yfirráðum Hollendinga þar í landi. Frægt er líka hvernig Hitler notaði tónlist Wagners til að upphefja aríska kynstofninn og niðurlægja Gyðinga. Og Lafði Macbeth frá Mtsensk eftir Shostakovich, sem fjallar um lögregluríki, fangelsi og þrælabúðir, reitti Stalin svo til reiði að sýningum óperunnar var snarlega hætt. Það var á tímum hinna frægu hreinsana í Sovétríkjum þegar reiði Stalíns gat haft alvarlegar afleiðingar.

Nokkrar vinsælar óperur hafa verið samdar á 20. öld, nægir að nefna Peter Grimes eftir Britten, Nefið eftir Shostakovich, Einstein á ströndinni eftir Philip Glass og Nixon í Kína eftir John Adams. Tvær íslenskar óperur hafa líka vakið mikla athygli erlendis, Fjórði söngur Guðrúnar eftir Hauk Tómasson og Die Wält der Zwischenfälle eftir Hafliða Hallgrímsson. Þrátt fyrir það hafa þær enn ekki verið settar upp hérlendis, þó ópera Hauks hafi reyndar verið flutt í konsertuppfærslu.

Almennt talað virðast nýjar óperur eiga erfitt uppdráttar, eins og fram kemur í grein Bjarna Daníelssonar, framkvæmdastjóra Íslensku óperunnar, í Morgunblaðinu 21. febrúar 2002 (sjá fyrir neðan). Tilkoma kvikmyndarinnar á sjálfsagt sinn þátt í því, en sífellt tyrfnara tungumál „akademískrar tónlistar” hefur líka farið fyrir brjóstið á mörgum. Laglínur á 20. öldinni hafa – með undantekningum, auðvitað - orðið stöðugt flóknari og hljómar ómstríðari. Það sem kalla mætti krefjandi nútímatónlist, þó hún sé vissulega merkileg sem slík, hefur því aldrei átt jafnmiklum vinsældum að fagna og djass og dægurtónlist. Sennilega er ástæðan fyrir vinsældum óperanna eftir Britten, Shostakovich og hinna einmitt sú að tónmál þeirra er tiltölulega aðgengilegt.

Kvikmyndin tók við

Eins og fyrr var greint frá var óperan upphaflega hugsuð sem tónleikhús, sungið leikrit. Kvikmyndin, þar sem tónlistin skiptir gríðarlega miklu máli, er í rauninni eðlileg þróun þessarar hugmyndar og einnig söngleikirnir, sem ganga fyrir fullu húsi ár eftir ár í heimsborgunum. Nútímalegasta útgáfa óperunnar er samt tónlistarmyndbandið, en það er svo sannarlega sungið leikrit, þó stutt sé. Hugmyndin með óperunni er því síður en svo orðin úrelt; í ákveðnum skilningi má segja að óperan sé vinsælli en nokkru sinni fyrr.

Með þessu er ég ekki að gera lítið úr akademískri nútímatónlist, hvorki íslenskri né erlendri. Þó tónlist njóti ekki hylli meirihlutans er ekki þar með sagt að hún sé verri en dægurtónlist. Ekkert í sögunni segir að meirihlutinn hafi oftar haft rétt fyrir sér en minnihlutinn. En því miður kosta óperuuppfærslur gríðarlega peninga, og því skipta vinsældir og aðsókn meira máli fyrir nýja óperu en t.d. nýjan strengjakvartett.

Íslenska óperan gagnrýnd

Þrátt fyrir þessa staðreynd hefur Íslenska óperan stundum verið gagnrýnd fyrir það hve litla áherslu hún leggur á ný verk. Í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins þann 10.febrúar 2002 var stungið upp á að Íslenska óperan fetaði í fótspor Íslenska dansflokksins og skapaði sér sérstöðu með því að einbeita sér að nýbreytni í óperuuppfærslum, sérstaklega með því að setja upp innlendar óperur. Þessu svaraði Bjarni Daníelsson, framkvæmdastjóri Íslensku óperunnar, fullum hálsi í grein í Morgunblaðinu ellefu dögum síðar: „Það er ekki mikil gróska í ritun ópera sem ná hylli óperugesta. Hins vegar njóta klassísku óperurnar stöðugra vinsælda og höfða til fólks í stórum stíl. Ekkert óperuhús sem ég þekki velur alfarið ný óperuverk til sýningar. Þau leggja flest höfuðáherslu á klassískar óperur. Það eru fyrst og fremst ríku húsin sem hafa bolmagn til að sinna nýjungum og einstaka óperuhús í Þýskalandi einbeitir sér líka að nýstárlegum uppfærslum, en þar eru jú yfir 100 óperuhús. Mjög líklegt er að hliðstæð áherslubreyting og sú sem gerð var hjá Íslenska dansflokknum myndi virka þveröfugt fyrir Íslensku óperuna. Tengslin við hinn stærri óperuheim yrðu rofin, markaðsforsendur eru afar hæpnar og þar með yrði brostinn sá atvinnugrundvöllur sem verið er að byggja upp. Langlíklegast er að þetta yrði skjótvirkur dauðadómur yfir Íslensku óperunni.“

Útdauð menningarrisaeðla

Eins og ég hef bent á þá eru til allmargar 20. aldar óperur sem einmitt hafa náð hylli almennings. En Bjarni lítur ekki hýru auga til nýrra ópera yfirleitt og vill einbeita sér að flutningi gamalla, ítalskra óperutrylla sem trekkja.

Fyrst nýjar óperur eru svona eitraðar í huga Bjarna, má þá ekki draga þá ályktun að óperan hér á Íslandi sé úrelt sem vettvangur nýsköpunar? Í framhaldinu liggur beinast við að spyrja: Ef óperan er einhverskonar risaeðla sem étur ríkisstyrki er annars gætu farið í félagslega aðstoð, menntakerfið og annað þvíumlíkt; afhverju þá ekki bara að koma henni fyrir kattarnef? Eins og Beaumol og Bowen bentu á í greininni On the Performing Arts: The Anatomy of their Economic Problems þá eykst rekstrarkostnaður sviðslistastofnana jafnt og þétt, og þar sem takmörk eru fyrir því hvað hægt er að hækka miðaverð þarf að leita í æ ríkari mæli til hins opinbera. Miðaverð í Íslensku óperunni er nú þegar of hátt.

Er tilvist Íslensku óperunnar, í þeirri mynd sem hún er núna, réttlætanleg? Ýmsir baunateljarar sem ég ætla ekki að nefna hér sjá bara fjárhagshliðina og halda því fram að ekki eigi að þröngva skattborgara til að greiða fyrir rekstur sinfóníuhljómsveitar. Því eigi að hætta starfsemi Sinfóníuhljómsveitar Íslands og sambærilegra menningarstofnana.

Þýski heimspekingurinn Theodor Adorno virðist að einhverju leyti hafa verið sammála þessu, en á öðrum forsendum. Í greininni Opera and the Long Playing Record sagði hann að uppfærslur á gömlum óperum eins og tónskáldin hugsuðu sér þær eigi ekki erindi við nútímamanninn því við lifum í allt öðru vísi þjóðfélagi. Tilraunir til þess að setja upp nútímaútgáfur gamalla ópera gangi ekki heldur upp; þá sé verið að afskræma vilja tónskáldsins. Gott dæmi er þegar Íslenska óperan sýndi Leðurblöku Jóhanns Strauss, sem minnst var á í upphafi þessarar greinar. Þá voru Vínarvalsar spilaðir í reifpartíi þar sem leðurklæddur lýður var í annarlegu ástandi. Sennilega er það einhver hallærislegasta sena sem sést hefur á óperusviði í háa herrans tíð. Þetta vildi Adorno losna við; hann mælti því með að hlusta einfaldlega á upptökurnar í hátölurunum heima. Þannig myndi ekkert trufla; þannig væri hægt að ná beinu sambandi við kjarna tónlistarinnar.

Lifandi tónlist nauðsynleg

Ég er ekki sammála Adorno; eins og ég hef þegar bent á þá er óperan upphaflega hugsuð sem tónleikhús, sungið leikrit. Að hlusta bara á óperuna heima í stofu slítur tónlistina úr samhengi. Óperutónlist er ætluð sem hluti af miklu stærri heild; leikmynd, búningum, lýsingu, leik, kóreógrafíu, o.s.frv.

Auk þess er ekki það sama að hlýða á lifandi tónlist og tónlist úr hátölurum. Það get ég fullyrt sem tónlistargagnrýnandi. Upptaka af tónlistarflutningi á geisladiski, klippt og skorin til að útkoman sé sem fullkomnust, kemst ekki nálægt góðum tónlistarflutningi á tónleikum, jafnvel þó maður eigi frábærar græjur. Nákvæm, lifandi, spennuþrungin og einlæg spilamennska eða söngur á tónleikum skilar sér í stemningu sem aðeins er hægt að upplifa í sal fullum af fólki.

Vanhugsuð listræn stefna

Fleira má telja til. Ágúst Einarsson hagfræðingur bendir t.d. á í bókinni Hagræn áhrif tónlistar að tónlistariðnaðurinn sé „ekki þiggjandi í samfélagi okkar heldur gefandi og skilar umfangsmiklu framlagi til landsframleiðslunnar.“ Hann segir jafnframt að öflug ópera hérlendis sé „forsenda fyrir miklu og fjölbreyttu tónlistarlífi. Kennsla í óperusöng hefur alltaf verið mikil hérlendis og það er sterk hefð fyrir óperusöng, sem sést m.a. á góðum árangri íslenskra óperusöngvara erlendis. Forsenda fyrir sterkri stöðu í framtíðinni er öflug, íslensk ópera. Þessu má líkja við nauðsynlega stuðningsatvinnugrein.“

En hvað er öflug, íslensk ópera? Er það óperuhús sem einbeitir sér að gömlum, erlendum óperum en hefur þó enga burði til að setja þær upp á almennilegan hátt? Vissulega hefur margt ágætt sést á fjölum Íslensku óperunnar í gegnum tíðina; aukið fjármagn hefur gert sýningarnar íburðarmeiri og fastráðning söngvara var frábært framtak, þó hún hafi ekki gengið upp fjárhagslega. Ég gæti talið upp fjöldan allan af góðum dómum um íslenskar óperusýningar, þar á meðal nokkra sem ég hef sjálfur skrifað. Ég held samt að íslenskum tónlistargagnrýnendum hætti til að gleyma samanburðinum við erlend óperuhús, við hinn margfræga heimsmælikvarða. Þetta á við um mig líka. Maður dásamar frammistöðu hljómsveitarinnar og dáist að sviðsmyndinni, þó gryfjan í Gamla bíói geri að verkum að hljómsveitin hljómi eins og ferðaútvarp og sviðið sé svo lítið að söngvurum hætti til að detta ofan í gryfjuna ef þeir færa sig aðeins til. Auðvitað eru þetta ýkjur, en þær eru ekki langt frá sannleikanum. Stórfenglegar óperur á borð við Toscu krefjast mikils sviðsrýmis og voldugrar hljómsveitar. Ef þær aðstæður eru ekki fyrir hendi þá er tilgangslaust að auka opinbera styrki til að stuðla að „uppbyggingu samfelldrar, fjölbreyttrar og metnaðarfullrar óperustarfsemi á vegum Íslensku óperunnar“ eins og það var orðð á heimasíðu Menntamálaráðuneytisins haustið 2001. Það er einfaldlega verið að eyða peningunum í vitleysu; þá er risaeðlunni svo sannarlega betur komið fyrir kattarnef.

Ég er því á þeirri skoðun að núverandi listræn stefna Íslensku óperunnar, miðað við þær aðstæður sem eru fyrir hendi, gangi ekki upp. Stefna Gerrits Schuil, sem var ráðinn listrænn stjórnandi Íslensku óperunnar um tíma, var miklu áhugaverðari; hann einbeitti sér að verkum sem geta notið sín í Gamla bíói. Þetta voru Lucretia svívirt eftir Britten þar sem hljómsveitin er aðeins kammerhópur og Mannsröddin eftir Poulenc með píanómeðleik eingöngu. Það voru glæsilegar sýningar, sem stóðust fyllilega listrænar væntingar. Mér er ennþá með öllu fyrirmunað að skilja afhverju Gerrit var látinn hætta.

Safn eða endurnýjun?

Vissulega á óperustarfsemi fullan rétt á sér, hér á landi sem annars staðar. Ópera sem safn er meira að segja í fínu lagi; þá á ég við óperuhús þar sem gamlar óperur eru settar upp eins og tónskáldin vildu. En það verður að vera aðstaða til þess, sem er ekki fyrir hendi hér, nema að takmörkuðu leyti.

Íslenska óperan gæti hinsvegar verið framsæknari, og að því leyti er ég fullkomlega ósammála Bjarna Daníelssyni. Eins og ég benti á í grein um Sinfóníuhljómsveit Íslands, sem birtist í Lesbókinni í haust, hefur íslenskt tónlistarlíf einkennst af æ óljósari mörkum á milli þess sem stundum er kallað hámenning og lágmenning. Ólíkar tónlistarstefnur renna stöðugt meira saman, og oft er útkoman undursamleg. Getur Íslenska óperan ekki aukið samstarf við tónskáldin okkar? Ef flókið tónmál fælir áheyrendur frá er þá ekki hægt að biðja um verk á tungumáli sem flestir skilja og er jafnframt um eitthvað sem á erindi við samfélagið í dag? Hvernig væri að biðja Björk, Ernu Ómarsdóttur dansara og Gabríelu Friðriksdóttur myndlistarkonu sem verður fulltrúi Íslands á næsta Feneyjartvíæringi um að semja saman óperu, sérhannaða fyrir Gamla bíó? Ég nefni það bara sem dæmi um hvað hægt væri að gera. Vinsælar óperur 20. aldarinnar, sem ég minntist á hér að ofan, hafa flestar verið í aðgengilegum mínimalistastíl. Þó ég sé ekki að segja að íslensk tónskáld eigi að semja þannig tónlist, þá er það vísbending um hvað áheyrendur vilja.

Þjóðleikhúsið?

Ef menn hinsvegar halda dauðahaldi í Verdi og Rossini og hjakka í sama farinu ár eftir ár, af hverju er þá verið að sýna óperur í Gamla bíói yfirleitt? Eins og ég benti á hér að ofan þá er húsið ómögulegt. Í rauninni ætti Þjóðleikhúsið að taka yfir starfsemi Íslensku óperunnar; það væri þá að fylgja landslögum, sbr. fimmtu grein leiklistarlaga nr. 138/1998: „Aðalverkefni Þjóðleikhússins er flutningur íslenskra og erlendra sjónleikja. Jafnframt skal það standa að flutningi á óperum og söngleikjum og listdanssýningum.“ Rekstur óperu í Þjóðleikhúsinu yrði örugglega mun haghvæmari með sameiginlegri miðasölu, kynningarstarfsemi og þess háttar, auk þess sem sviðið er stærra og gryfjan sömuleiðis. Auðvitað eru salarkynni Þjóðleikhússins ekki fullkomin en þau eru skárri en þau sem Íslenska óperan bíður upp á. Hvað er líka betra á boðstólum?

Þess má geta að einhver aðstaða fyrir óperusýningar er hugsuð inn í tónlistarhúsið fyrirhugaða, en samkvæmt upplýsingum sem nálgast má á vef Austurhafnar-TR ehf verður um að ræða svokallaðar semi-staged sýningar, þ.e. konsertuppfærslur, sem geta vissulega verið skemmtilegar en eru ekki raunverulegar óperusýningar eins og þær gerast bestar erlendis.

Fleiri söngvara, takk

Burtséð frá húsnæðisvandamáli Íslensku óperunnar þá er líka ýmislegt athugavert við val á söngvurum, sem er á margan hátt einkennilegt. Auðvitað verða Ólafur Kjartan Sigurðarson og Elín Ósk Óskarsdóttir að hafa atvinnu hér á landi en þau eru ekki einu óperusöngvarar landsins. Ég man ekki til þess að hin margrómaða Alina Dubik hafi fengið að spreyta sig í aðalhlutverki í Íslensku óperunni. Og hvar er Diddú? Hvar er Kolbeinn Ketilsson? Það er orðið langt síðan þau hafa sést þarna. Ég myndi líka gjarnan vilja sjá suma söngvara af yngri kynslóðinni, t.d. Arndísi Höllu Ásgeirsdóttur eða Jóhann Smára Sævarsson, svo einhverjir séu nefndir.

Niðurstaða

Hér hef ég leitast við að svara þeim spurningum sem settar voru fram í upphafi þessarar greinar. Ég hef reynt að færa rök fyrir því að óperustarfsemi á Íslandi eigi fullan rétt á sér, en jafnframt að Íslenska óperan geti ekki gert stórum óperum á borð við Toscu og Macbeth viðunandi skil. Til þess sé Gamla bíó einfaldlega of lítið.

Listræn stefna Íslensku óperunnar verður því að breytast; sennilega þarf hún að vera framsæknari, t.d. með því að taka upp virkara samstarf við tónskáldin okkar. Þá er ég ekki endilega að meina Atla Heimi Sveinsson, Þorkel Sigurbjörnsson eða Karólínu Eiríksdóttur, þó þau séu allra góðra gjalda verð. Síðustu Myrkir músíkdagar sýndu það að við eigum mörg efnileg tónskáld af yngri kynslóðinni, t.d. Þuríði Jónsdóttur, Huga Guðmundsson og Daníel Bjarnason, sem er sonur Bjarna óperustjóra. Ég er líka viss um að Björk gæti samið óperu. Það yrði örugglega áhugaverðara verk en Tosca úr ferðaútvarpi og á sviði sem er varla stærra en skókassi.


Heimildir:

• Adorno, T. W. (2002 [1969]) „Opera and the Long-Playing Record.“ Essays on Music. Berkeley: University of California Press.
• Alþingi – lagasafn, vefur, http://www.althingi.is/vefur/lagasafn.html
• Austurhöfn-TR ehf, vefur, www.austurhofn.is
• Ágúst Einarsson (2004): Hagræn áhrif tónlistar. Reykjavík. Viðskipta- og hagfræðideild Háskóla Íslands.
• Besharov, Gregory (2003): „The Outbreak of the Cost Disease: Baumol and
• Bowen’s Case for Public Support of the Arts.“ http://www.econ.duke.edu/~besharov/baumol_bowen.pdf
• Dahl, Robert A. (1998): On Democracy. New Haven: Yale University Press.
• Grove Music Online, vefur, www.grovemusic.com
• Headington, Christopher (1987): Saga vestrænnar tónlistar. Reykjavík: Ísafold.
• Morgunblaðið, vefur, www.mbl.is
• Njörður Sigurjónsson (2005): Leslisti fyrir málstofur í mennta- og menningarstjórnun, námskjár, www.bifrost.is
• Pleasants, Henry (1989): Opera in Crisis. London: Thames and Hudson.
• Shostakovich, Dmitri (1981): Testimony: The Memoirs of Dmitri Shostakovich As Related to and Edited By Solomon Volkov. London: Faber and Faber
• Southwell-Sander, Peter (1986): Verdi. London: Omnibus Press.
• Wagner, Gottfried (1997): Twilight of the Wagners: The Unveiling of a Family’s Legacy. New York: Picador.

Jónas Sen

Greinin birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins, laugardaginn 19. febrúar 2005.