|
Er ný tónlist leiðinleg? Jónas Sen <sen@mbl.is> Nærvera Guðs var yfirskrift gagnrýni sem ég skrifaði um tónleika kanadíska píanóleikarans
Marc-André Hamelin á Listahátíð í Reykjavík í fyrra. Tónleikarnir voru yfirgengilegir,
jafnvel yfirnáttúrulegir, einhverjir þeir mögnuðustu sem hér hafa verið haldnir,
enda er Hamelin með mestu píanósnillingum heims. Geisladiskarnir með leik hans
eru orðnir fjölmargir og er sérstaklega ánægjulegt hve hann hefur verið ötull
við að taka upp tónlist eftir lítt þekkt tónskáld, sem sum hver eru ekkert síður
merkileg en þau frægari. Sú blanda akademískra vinnubragða og djasstónmáls sem finna má geisladiski Hamelins
vekur upp hugleiðingar um stöðu nútímatónlistar í dag, ekki síst á Íslandi. Fyrsta
spurningin er kannski þessi: Hvað ER eiginlega nútímatónlist? Er nútímatónlist
það sem maður heyrir aðallega á Myrkum músíkdögum? Kapustin er virðulegt tónskáld;
samt hljómar það sem hann hefur samið eins og hver önnur djasstónlist. Eru verk
hans nútímatónlist? Í bók sinni Serious Music and All That Jazz setur tónlistargagnrýnandinn Henry
Pleasants „alvarlega“ nútímatónlist að miklu leyti undir hatt raðtækninnar, eða
seríalismans. Hann bendir á að þessi tækni, sem má rekja til Arnolds Schönbergs
(1874-1951) og náði töluverðri útbreiðslu eftir Seinni heimsstyrjöld, hafi aldrei
orðið vinsæl. Raðtækni er byltingarkennd tónsmíðaaðferð sem byggist á tiltekinni
röð tóna, styrkleikabrigða, lengdargilda nótna, o.s.frv. Röðin er endurtekin
aftur og aftur í ýmsum myndum og eru verk samin með þessari aðferð ómstríð, jafnvel
torræð ef miðað er við dægurtónlist nútímans og þá sem samin var á 19. öld og
fyrr. Pleasants segir að engin raðtækniverk hafi veitt honum ánægju. Að hluta til kennir Pleasants menningarstefnu margra stjórnvalda um að raðtæknin
hafi yfirleitt náð fótfestu. Hann ber saman hlutverk tónskáldanna núna og í gamla
daga; í dag sé ríkjandi það viðhorf að tónskáldin séu snillingar yfir aðra hafnir.
Slík ofurmenni telji sig vita betur en aðrir hvers konar menning eigi erindi
við almenning. Stjórnvöld styðji við bakið á þeim með styrkjum og starfslaunum
og sé afleiðingin sú að tónskáldin séu búin að missa öll tengsl við raunveruleikann.
Ólíkt tónskáldum fyrri alda þurfi þau ekki lengur að selja list sína, nú geti
þau samið tónlist sem enginn skilur án þess að fjármálin haldi fyrir þeim vöku
á næturnar. Samkvæmt Pleasants væru tónskáld nútímans fyrir löngu farin að semja
skemmtilegri tónlist ef hið opinbera styddi þau ekki með ráðum og dáðum. Mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan bók Pleasants kom út árið 1965, en ef miðað er við vinsældir djassins og annarrar dægurtónlistar er sennilega rétt að segja að raðtæknitónlist sé misheppnuð, a.m.k. í þeim skilningi að henni hafi ekki tekist að ná til fjöldans. Hún er misheppnuð að því leyti að Gísli Marteinn og annað venjulegt fólk skilur hana ekki, þrátt fyrir að þetta sama venjulega fólk hafi eiginlega aldrei heyrt hana. Reyndar er seríalisminn alls ekki lengur ráðandi stefna, en það er eins og að margir viti það ekki, sem er kannski ekki von ef menn nenna ekki einu sinni að fara á tónleika til að hlusta á nýja tónlist. Hér er nauðsynlegt að benda á að það er ekki tónsmíðaaðferðin, hvort sem það er raðtækni eða einhver önnur, sem gerir útslagið um hvort tónlist sé merkileg eða ekki. Eins og fyrrnefndur Atli Heimir benti á í grein hér í Lesbókinni fyrir rúmum áratug þá „eru það ekki kerfin sem geta af sér meistarastykkin. Þau verða til á annan hátt. (...) rím eða rímleysa skiptir ekki sköpum um gildi ljóða. Þó einhverjum takist að berja saman dýrt kveðna ferskeytlu, er ekki þar með sagt
að hún hafi hið minnsta bókmenntagildi. Og þó eitthvert skáld „varpi af sér oki“
hefðbundins forms, og „brjótist úr fjötrum ríms og stuðla“ er ekki þar með sagt
að meistaraverk verði til. Í listsköpuninni eru margir kallaðir en fáir útvaldir,
og þar eru mikil afföll; meistarastykkin miklu færri en hrákasmíðarnar. Svona
hefir það verið og ég hef ekki trú á því að það breytist. Að mínu mati hafa verið
uppi alveg eins merkilegt tónskáld á 20stu öld og þeirri 19du. Ég get ekki séð,
að Lutoslawsky, Messiaen, Nono, Zimmermann, Feldman og Cage (...) standi starfsnautum
sínum frá fyrri öldum neitt að baki.“ Margt af svokallaðri „æðri tónlist“ hefur oft átt erfitt uppdráttar í fyrstu,
enda verið á skjön við ríkjandi hefðir. Slík tónlist þótti leiðinleg þegar hún
hljómaði fyrst en náði samt að verða ódauðleg. Líkt og Gísli Marteinn skilur
ekki Atla Heimi þá var heill her af tónlistargagnrýnendum sem skildi ekki óperuna
Carmen eftir Bizet þegar hún var frumflutt. Margir skildu ekki tónlist Beethovens
þegar hún leit fyrst dagsins ljós; óperur Wagners voru byltingarkenndar og gríðarlega
umdeildar; tónlist Scriabins var líkt við eiturlyf og Vorblót Stravinskys olli
slagsmálum. Í bókinni The Lexicon of Musical Invective bendir Nicholas Slonimski
á að „alvarleg tónlist“ sé undir flestum kringumstæðum tekið með tortryggni í
fyrstu og telur að um hálf öld þurfi að líða frá því að tónsmíð er frumflutt
og þar til hún fær þann sess að vera talin snilldarverk, þ.e.a.s. ef hún á það
á annað borð skilið. Gildir þetta auðvitað um margt fleira en tónlist. Þetta þýðir að Gísli Marteinn og venjulega fólkið hans skilur ekki nútímatónlist
vegna þess að hún er allt öðru vísi en önnur tónlist. Ekki endilega vegna þess
að hún er seríalísk; eins og Atli Heimir bendir á þá skiptir tónsmíðaaðferðin
í sjálfu sér engu máli. Grundvallaratriðið er að ný tónlist er á framandi tungumáli,
og rétt eins og börn þurfa að heyra nýtt mál talað í ákveðinn tíma til að læra
það, þarf að heyra nútímatónlist oftar en einu sinni. Það er ekki nóg að segjast
ekki skilja hana og hafa ekki einu sinni reynt að setja sig inn í hana. Hvað mig varðar þá blæs ég á allar fullyrðingar um að nútímatónlist sé óskiljanleg
og leiðinleg, og ég er alls ekki sammála því sem Pleasants heldur fram. Spennandi
hlutir hafa verið að gerast í tónlistarlífinu undanfarið, ólíkar stefnur hafa
verið að renna æ meira saman og hefur það m.a. valdið því að tónskáld eru miklu
frjálsari en áður. Um þessar mundir er í rauninni engin sérstök ríkjandi stefna
í tónsköpun, seríalisminn er bara ein af mörgum mögulegum tónsmíðaaðferðum. Í
dag veit maður aldrei hvað má eiga von á þegar tónsmíð er frumflutt og mætti
í rauninni segja hið sama um margt í dægurtónlist líka. Sem dæmi um ný snilldarverk þá má nefna Passíu Hafliða Hallgrímssonar, flautusónötu
Atla Heimis og ýmislegt eftir Hauk Tómasson, Jón Nordal, Þorkel Sigurbjörnsson
og fleiri, svo ekki sé minnst á erlend tónskáld á borð við Ligeti, Crumb eða
Kapustin. Sérstaklega verð ég að minnast á Serenu eftir Leif Þórarinsson, en
það er verk sem kom mér verulega á óvart þegar ég heyrði það fyrst. Yfir tónlistinni
er einhverskonar djúp hugarró er orð fá ekki lýst. Hún hefst á leitandi fiðlu-
og hörputónum sem smám saman verða að unaðslegum söng og gerist það svo eðlilega
og af svo miklum þokka að einstakt hlýtur að teljast. Söngurinn er enginn venjulegur
söngur, hann er handan við allt persónulegt, það er eins og hann komi beint úr
náttúrunni. Hann er algerlega frjáls, virðist ekki vera bundinn neinu formi og
lýtur aðeins eigin lögmálum - en hvílík fegurð! Annað dæmi um frábært verk er Passía Hafliða sem fyrr var nefndur. Þó Passían
sé annarleg og jaðri við að vera óhugnanleg, þá er fínlegt tónmálið í raun einfalt.
Mikið er um langa, íhugula tóna, og yfirleitt þarf áheyrandinn ekki að leggja
á sig nein sérstök heilabrot til að átta sig á hvað sé að gerast hverju sinni.
Allskonar myndlíkingar eru í tónlistinni, pákudrunur magna upp áhrifin þegar
kórinn syngur um “þrumur í sortanum” og vel er hægt að ímynda sér að tónstigi
niður á við, sem oft kemur fyrir og samanstendur af litlum og stórum tvíundum
á víxl, standi fyrir einhverskonar himnesk áhrif, jafnvel ljósgeisla. Sömuleiðis
gæti manni dottið í hug að hægir hörputónarnir í lokin, sem leita með misstórum
skrefum upp á við, séu tákn fyrir sjálfan himnastigann, eða upprisuna. Hefur Gísli Marteinn heyrt þessi verk? Eða á að dæma þau fyrirfram sem óskiljanleg?
Auðvitað er svona tónlist á framandi tungumáli sem ekki allir skilja í fyrstu
og vissulega flokkast hún ekki sem afþreying. En sum list á bara ekki að vera
afþreying. Stundum er list ætlað að vekja mann til umhugsunar, varpa ljósi á
eitthvað tiltekið, jafnvel opna dyr inn í annan heim. Nútímatónlist er tónlist
nútímans og nútíminn er margbrotinn. Tónlistin í dag byggist á meira frelsi en
áður var leyfilegt en hún er ekkert síður merkileg en sú gamla. Vissulega er
hún misgóð en það er rangt að dæma hana fyrirfram. Gefum henni sjens.
Einnig vil ég þakka Dr. Jóni Ólafssyni og Kolbeini Bjarnasyni fyrir gagnlegar ábendingar. Jónas Sen
|
|