Árið 1996 flutti Hallé sinfóníuhljómsveitin í Manchester, ein elsta starfandi hljómsveit á Bretlandi, í nýtt og glæsilegt tónlistarhús The Bridgewater Hall. Tónlistarhúsið, sem teiknað er af arkitektunum Renton Howard og Wood Levin, er glæsileg glerbygging sem stendur í miðbæ Manchester. Húsið hefur hlotið fjölda viðurkenninga, meðal annarra frá The Royal Institute of British Architect og The Civic Trust Special Award, fyrir að vera sú bygging sem hvað mest hefur lyft ásýnd Manchesterborgar. Það þótti ganga kraftaverki næst að byggingin skyldi ekki verða fyrir skemmdum þegar stærsta sprengja Írska lýðveldishersins (ÍRA) sprakk í miðbæ Manchester í júní 1996, nokkrum mánuðum áður en húsið var tekið í notkun. Tónlistarhúsið sjálft er rekið af Hallogen Ltd, samvinnufyrirtæki Hallé Concert Society og SMG fasteignafélags. Aðal salurinn tekur 2341 manns en einnig eru tveir minni salir sem hvor um sig taka rétt um 600 manns.

Hallé réttir úr kútnum

Hallé hljómsveitin átti í töluverðum rekstrarvandræðum í kjölfar flutningsins. Tilkostnaður vegna flutninganna og niðurskurður styrkja frá breska menningarsjóðnum (The Arts Council) og sveitarfélaginu gerði það að verkum að bilið á milli rekstrarkostnaðar og nettó innkomu hljómsveitarinnar breikkaði stöðugt og varð næstum óbrúanlegt. John Summers, núverandi framkvæmdastjóri hljómsveitarinnar, heldur því fram að slæmar ákvarðanir fyrrum framkvæmdateymis hafi ekki bætt ástandið í rekstrar- og afkomumálum hljómsveitarinnar. Sem dæmi lá fyrir að áheyrendur væru tilbúnir að greiða hærra miðaverð fyrir betri tónleikaupplifun í nýju húsi en það tækifæri var ekki nýtt sem skildi.

Bridgewater Hall

Loks tíu árum eftir flutning hefur hljómsveitinni tekist að rétta úr kútnum.  Í bresku menningarlífi er talað um sigurgöngu Hallé hljómsveitarinnar. Þannig hlaut hljómsveitin á dögunum hin virtu tónlistarverðlaun The Royal Philharmonic Society. Svo virðist því sem starfsemin hafi náð sér fullkomlega á strik eftir þá rekstrarerfiðleika sem fylgdu í kjölfar flutninganna og höfðu áhrif á allt starf hljómsveitarinnar. John Summers telur að góður árangur sé fyrst og fremst að þakka frábærri listrænni stjórnun Mark Elders aðalhljómsveitarstjóra, sem tók við af Kent Nagano árið 2000. Einnig hafi orðið miklar áherslubreytingar hjá hljómsveitinni sem sjáist best á því mikla starfi sem hljómsveitin vinnur með ungu fólki. Hljómsveitin ver miklum hluta af starfstíma sínum í það að heimsækja skóla í Manchester og nágrannabæjum. Það hefur verið stefna hljómsveitarinnar frá því að John Summers tók við starfi framkvæmdastjóra að vinna markvisst að því að kynna hljómsveitina fyrir ungu fólki. John Summers er ekki í vafa um að vaxtarbroddur greinarinnar sé fólginn í jákvæðri upplifun ungs fólks af klassískri tónlist, þó svo að uppskera af þessu ræktunarstarfi skili sér ekki fyrr en eftir nokkur ár eða jafnvel áratugi.

Hallé ungliðahljómsveitin

Árið 2002 var stofnuð ungliðahljómsveit undir merkjum Hallé hljómsveitarinnar, Hallé Youth Orchestra. Hér vildi hljómsveitin ná sérstaklega til tónlistarnema í bresku ríkisskólunum frekar en að horfa til þeirra sem þegar stunda nám í tónlistarskólum, enda standi þeim til boða allt hið besta. Ungliðahljómsveit Hallé hljómsveitarinnar hefur nú þegar náð frábærum árangri og vakið athygli. Markmiðið með stofnun hljómsveitarinnar var þó ekki síður að gefa aðstoðarhljómsveitarstjóra Hallé hljómsveitarinnar tækifæri til þess að vaxa og dafna. Í hans verkahring er full umsjón með hljómsveitinni, hvort sem er á stjórnendapallinum eða við listræna stjórnun. Hljóðfæraleikarar í ungliðahljómsveit Hallé njóta jafnframt reglubundinnar leiðsagnar meðlima Hallé hljómsveitarinnar og stjórnenda hennar. Árið 2003 var svo stofnaður ungliðakór Hallé fyrir söngvara á aldrinum 12-19 ára til að auka enn frekar starf hljómsveitarinnar með ungu fólki.

Dæmi um skipulagt samstarf þar sem nemendum gefst tækifæri til þess að vinna með atvinnumönnum má finna víða hjá hljómsveitum erlendis. Hér á Íslandi hefur tíðkast að lengra komnir tónlistarnemendur hafi verið fengnir til að spila með Sinfóníuhljómsveit Íslands (SÍ). Oft hefur þetta reynst nauðsynlegt til þess að fullmanna hljómsveitina fyrir stærri verk og  um leið ómetanlegt tækifæri fyrir nemendur. Eins leikur hljómsveitin árlega undir hjá þeim nemendum sem útskrifast með einleikarapróf. Að þessu leyti hefur SÍ verið í mjög nánum tengslum við tónlistarskólana og nemendur. Líklegt er að dregið hafi úr þeirri nánd á síðustu árum þar sem fullmenntuðum hljóðfæraleikurum fjölgar stöðugt. Þeir fylla nú þau skörð sem nemendur fylltu áður.

Samstarf nauðsynlegt

Á árunum 1977 til 1996 var starfandi á Íslandi Sinfóníuhljómsveit æskunnar. Stjórnandi hennar og forsprakki var bandaríski stjórnandinn og fiðluleikarinn Paul Zukovsky. Metnaður hljómsveitarinnar var afar mikill og oft og tíðum stóð hljómsveitin fyrir frumflutningi á verkum á Íslandi. Tónleikar hljómsveitarinnar áttu sinn sess í tónlistarlífi höfuðborgarinnar og vöktu ávallt mikla athygli og því mikill missir fyrir íslenskt tónlistarlíf að starfsemi hljómsveitarinnar skuli hafa verið lögð niður.

Við stofnun Listaháskóla Íslands fóru efri deildir Tónlistarskóla Reykjavíkur, sem fram að því hafði verið æðsta stofnun tónlistarmenntunar á Íslandi, undir hatt Listaháskólans en undirbúningsdeild fylgdi ekki með. Það veldur því að hvorugur skólinn er nógu burðugur til þess að hafa á sínum snærum öfluga sinfóníuhljómsveit sem hefur möguleika á því að glíma við erfið og stór verkefni líkt og Sinfóníuhljómsveit Æskunnar var þekkt fyrir á árum áður. Í Tónlistarskóla Reykjavíkur er starfandi skólahljómsveit en í Listaháskóla Íslands starfar einungis kammersveit. Í dag eru jafnframt starfandi Ungfónía, Sinfóníuhljómsveit unga fólksins sem stofnuð var af lengra komnum nemendum sjálfum í nóvember 2004 og Sinfóníuhljómsveit tónlistarskólanna sem nemendur frá tónlistarskólum á höfuðborgarsvæðinu skipa.

Í litlu tónlistarsamfélagi eins og á Íslandi hlýtur öflugt samstarf að vera aðalatriði. Sinfóníuhljómsveit Íslands og Listaháskólinn hljóta að þurfa að koma inn í starf þessara nemendahljómsveita með markvissum hætti. Í samvinnu við menntamálráðneytið og aðra fjársterka aðila þarf að tryggja að þessum þætti tónlistarmenntunar sé sinnt af glæsibrag. Hafa ber í huga að í nemendahljómsveit sitja ekki einungis upprennandi atvinnuhljóðfæraleikarar heldur líka tilvonandi tónlistarunnendur sem meiri líkur eru á að sækja muni tónleika. Hér skiptir ekki bara máli að mennta tilvonandi fagfólk og sjá því fyrir nauðsynlegri reynslu, kunnáttu og þekkingu heldur ekki síður að viðhalda áhuga á klassískri tónlist í samfélaginu almennt.

Los Angeles Fílharmónían og Disney

Los Angeles Fílharmónían var stofnuð árið 1919 af margmilljónamæringi og áhugatónlistarmanni að nafni William Andrews Clark jr. Hljómsveitin þykir eitt helsta flaggskip sviðslista í Suður-Kaliforníu og ein af bestu sinfóníuhljómsveitum Bandaríkjanna. Finnski hljómsveitarstjórinn Esa-Pekka Salonen hefur verið stjórnandi hennar frá því 1992. Tónleikagestir hljómsveitarinnar eru yfir ein milljón á ári. Starfsárinu er skipt upp í 30 vikna tónleikaröð í Walt Disney Concert Hall og 12 vikna sumartónlistarhátíð í Hollywood Bowl, í skemmtanahverfi borgarinnar, þar sem tónleikar undir stjörnubjörtum himni hafa verið vinsæl hefð síðan 1922.

Walt Disney-Höllin, teiknuð af Frank Gehry

Árið 1987 gaf Lillian Disney, sem nú er látin, gjöf upp á 50 milljónir dollara með það í huga að reisa sviðslistabyggingu á heimsmælikvarða til minningar um framlag Walt Disney til listalífsins. Höllin, sem teiknuð er af hinum virta arkitekt, Frank Gehry, er hönnuð með hljómburð í huga og sjónræn upplifunin af húsinu á að endurspegla þann einstaka sköpunarkraft sem býr í Los Angeles borg. Disney-fjölskyldan átti eftir að gera betur og þegar upp var staðið styrkti hún byggingu tónlistarhússins samtals um 100 milljón dollara. Þetta skýrir Disney nafnið á tónlistarhúsinu. Árið 1999 var hafist handa við bygginguna en áður hafði Los Angeles borg byggt 6 hæða bílastæðahús undir byggingunni. Haustið 2003 hélt Los Angeles Fílharmónían sína fyrstu tónleika í nýja húsinu sem staðsett er hjarta Los Angeles.

Tónleikum fjölgar um 65

Tölur frá Joan Cumming, yfirmanni markaðs- og upplýsingadeildar hljómsveitarinnar, sýna að flutningur hljómsveitarinnar í Walt Disney Concert Hall hafði afar góð áhrif á rekstur Fílharmóníunnar m.a. vegna hækkunar á miðaverði og góðrar aðsóknar. Síðasta starfsár hljómsveitarinnar í Dorothy Chandler Pavilion, þar sem hljómsveitin hafði átt heima síðan árið 1964, voru haldnir 112 áskriftartónleikar þar sem sætanýting var að meðaltali 69%. Fyrsta starfsárið í Walt Disney Concert Hall voru 157 tónleikar og sætanýting náði 94%. Betri sætanýting segir þó ekki alla söguna þótt hún hafi án efa bætt upplifun bæði hljómsveitarmeðlima sem áhorfenda. Rétt er að taka það fram að hljómsveitin minnkaði töluvert við sig í salarstærð. Hún fór úr 3.100 sæta sal í 2.265 sæta sal. Annað starfsárið í nýju húsi voru tónleikar 168 og á síðasta starfsári voru tónleikarnir 177. Þrem árum eftir flutningana hafði tónleikum hljómsveitarinnar því fjölgað um 65 eða sem svarar rúmlega einu starfsári hjá SÍ. Eftirspurn eftir tónleikum hljómsveitarinnar jókst því til muna við að flytja í hið nýja tónlistarhús.

Til samanburðar má benda á að í nýju Tónlistar- og ráðstefnuhúsinu sér Þröstur Ólafsson, framkvæmdastjóri SÍ, fram á að tónleikum sinfóníuhljómsveitarinnar muni fækka eitthvað. Samkvæmt stefnumótun sem unnin var starfsárið 2001-02 er stefnt að því að í lok stefnumótunartímabilsins, starfsárið 2008-09 verði tónleikar hljómsveitarinnar orðnir 68. Í nýja húsinu reiknar Þröstur með að tónleikar hljómsveitarinnar verði á bilinu 50-60. Þessi fækkun skýrist af stærð salarins sem gefur hljómsveitinni ekki færi á að endurtaka tónleika. Í  Háskólabíói eru Vínartónleikarnir til að mynda oft fernir en yrðu í mesta lagi tvennir í nýju húsi.

LA Phil kynnir...

Walt Disney-salurinn, tæplega 2.300 sæti

Flutningur Filharmóníunnar hafði ekki einungis þau áhrif að auka ánægju og fjölda áheyrenda heldur breytti hann stafsemi hljómsveitarinnar á marga vegu.  Það var ekki eingöngu aukið við tónleika og fjölbreytni heldur var nýtt fyrirtæki, „LA Phil Presents“, kynnt til sögunnar. Fyrirtækið byggir  í raun á gömlum grunni sem hljómsveitin og rekstrarfyrirtæki hennar, Los Angeles Philharmonic Association, höfðu lagt. Markmið þess var að hugsa út fyrir ramma hljómsveitarinnar og ná með ágengum aðferðum og aðgerðum til nýrra áheyrenda sem standa fyrir utan hinn hefðbundna hóp tónleikagesta. Mótað var nýtt hugtak utan um starfsemina í tengslum við flutninginn. Talið var að Los Angeles Philharmonic Orchestra hefði svo eindregna skírskotun í klassíska tónlist að það fæli i sér of einhliða skilaboð til nýrra áheyrenda sem verið væri að höfða til. Ákveðið var að setja fram nýtt „brand“ eða vörumerki sem byggði á gælunafni hljómsveitarinnar og hefði þar af leiðandi yfir sér afslappaðri tón.

Tilgangur LA Phil Presents er að vera nokkurs konar gæðastimpill á þá tónlist sem hleypt er inn í húsið. Með því að La Phil stendur fyrir og kynnir ekki aðeins sína eigin tónleika, heldur einnig tónleika utanaðkomandi listamanna og hljómsveita í húsinu, geta áheyrendur gengið að því vísu að það sem fram fer og boðið er upp á tryggi ánægjulega tónlistarupplifun. Þess er hinsvegar vandlega gætt og lögð sérstök áhersla á að hlutverk og hlutur Los Angeles Fílharmóníunnar sjálfrar sé alltaf miðpunktur starfseminnar í tónlistarhúsinu.

Hið glæsilega Tónlistar- og ráðstefnuhús sem rísa mun í Reykjavík, er ekki einungis ætlað fyrir tónlistarflutning Sinfóníuhljómsveitar Íslands heldur er einnig gert ráð fyrir að í húsinu verði aðrir viðburðir. Yfir húsinu verður listrænn stjórnandi. Samkvæmt listrænni stefnu hússins sem birt er á heimasíðu tónlistarhússins verður húsið stærsti og vandaðasti samkomustaður fyrir menningarviðburði á Íslandi... sem er ætlað að auka gæði, aðgengileika og framboð menningarviðburða fyrir almenning... (tonlistarhus.is) En eins og nafn hússins gefur til kynnar eru því ætluð fleiri hlutverk en að þjóna tónlistinni og menningunni. Einnig er boðið upp á „langbestu ráðstefnuaðstöðu“ sem til er á landinu, þar sem halda á alþjóðlegar ráðstefnur og þing, svo aftur sé vitnað í heimasíðu hússins.

Sinfó kynnir...

Ekki liggur fyrir hvernig samstarfi stjórnar Tónlistar- og ráðstefnuhússins og SÍ verður háttað. Þó kveða samningar á um sameiginlega markaðssetningu SÍ og Tónlistar- og ráðstefnuhússins (TRH). Hagsmunir SÍ og TRH hljóta að vera hinir sömu, það er að fylla húsið af tónlist og lífi. Hér þarf SÍ að sjá tækifæri í að styrkja stöðu sína enn frekar í samstarfi við þá sem stýra húsinu. Hægt er að sjá fyrir sér að merkjum SÍ verði haldið á lofti sem nokkurs konar gæðastimpli á aðra menningarviðburði sem boðið er upp á, líkt og gert var hjá Los Angeles Fílharmóníunni. Þannig má styrkja ímynd hljómsveitarinnar í samfélaginu enn frekar. Þær raddir hafa heyrst að húsið ætti fremur að kallast Ráðstefnu- og tónlistarhús en Tónlistar- og ráðstefnuhús enda liggur fyrir að ráðstefnuhald verður veigamikill þáttur í rekstri hússins. Eins eru margir sem benda á að aðrar tónlistarstefnur hljóti að eiga sér athvarf í húsinu ekki síður en sinfónísk tónlist. Sá möguleiki er því fyrir hendi að hljómsveitin verði undir í samkeppninni við aðra starfsemi innan hússins sæki hún ekki fram af krafti.

Starfsemi tónlistarhússins verður án efa fjölbreytt og boðið upp á allar gerðir tónlistar. Hér þarf hins vegar forgangsröðunin að vera skýr. Tónlistar- og ráðstefnuhúsið verður heimili Sinfóníuhljómsveitar Íslands sem þar mun stunda list sína. SÍ er einn af máttarstólpum íslensks menningarlífs. Í nýju húsi hefur hljómsveitin möguleika á því að eflast og dafna. Af ólíkri reynslu Hallé hljómsveitarinnar, Los Angeles Fílharmóníunnar og fleiri hljómsveita sem staðið hafa á svipuðum tímamótum má ýmislegt læra og ljóst að fyrir höndum er krefjandi verkefni hjá SÍ. Með markvissum undirbúningi, þar sem hugað er að sterkri listrænni stefnu og stjórn, samstarfi rekstraraðila SÍ og TRH, og öflugu fræðslu- og markaðsstarfi hefur SÍ möguleika á að verða há- og miðpunktur í alþjóðlegri ímynd og starfi Tónlistar- og ráðstefnuhússins.


Höfundur er verkefnastjóri á skrifstofu menningar- og ferðamála hjá Hafnarfjarðarbæ og flautuleikari.

Greinin birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins, laugardaginn 24. mars 2007.


* Hallé hljómsveitin og L.A. Fílharmónían

Um síðustu helgi [17. mars 2007] birtist grein eftir Örnu Kristínu Einarsdóttur í Lesbókinni sem fjallaði um áheyrendaþróun hjá sinfóníuhljómsveitum á Íslandi, í Bandaríkjunum og Svíþjóð. Eins og boðað var fjallar hún í þessari grein um reynslu tveggja hljómsveita, Hallé sinfóníuhljómsveitarinnar í Manchester, Englandi og Los Angeles Fílharmóníunnar í Bandaríkjunum af því að flytja í ný tónlistarhús. Einkum er litið til þess hvaða áhrif flutningarnir og rekstrarformið höfðu á starfsemi hljómsveitanna. Greinarnar byggja á meistaraprófsritgerð Örnu Kristínar í menningar- og menntastjórnun frá Háskólanum á Bifröst.