Eitt af baráttumálum íslenskra tónskálda var stofnun svokallaðrar
MIC stöðvar (Music Information Center) Tónverkamiðstöðvar. Umræðan
um stofnun hennar fór fyrir alvöru af stað upp úr 1960 og leiddi
að lokum til stofnunar Íslenskrar Tónverkaviðstöðvar árið 1968
en þó ekki á vegum Tónskáldafélagsins.
Upp komu hugmyndir hjá Tónskáldafélaginu um að ráða erlendan nótnaskrifara
á vegum Menningarsjóðs til að gera góðar raddskrár af íslenskri
tónlist og í framhaldi af því sjái um útgáfu "fullkominnar verkaskrár
og upplýsingarits um íslenska tónlist". Á aðalfundi Tónskáldafélagsins
árið 1963 bar formaður félagsins, Jón Leifs, fram eftirfarandi
tillögu:
Aðalfundur Tónskáldafélags Íslands 31. janúar 1963 fer þess á
leit við menntamálaráðherra og Menntamálaráð Íslands að Tónskáldafélaginu
verði veittur fjárstyrkur til að starfrækja upplýsingaskrifstofu
um íslenzka tónlist með svipuðum hætti og tónskáldafélög annarra
menningarþjóða kynna sína tónlist.
Tillaga þessi var samþykkt og var Jóni Nordal, Magnúsi Blöndal
Jóhannssyni og Þorkeli Sigurbjörnssyni falið að vinna að framgangi
málsins.
Til undirbúnings stofnunar Tónverkamiðstöðvarinnar hélt Páll Kr.
Pálsson í lok september 1964, á vegum Menntamálaráðuneytis og
Menningarsjóðs, til Amsterdam í Hollandi til að kynnast starfsemi
aðalstöðva MIC (Donemus). Í framhaldi af því hélt hann til Árósa
í Danmörku og sat þar 4. alþjóðafund MIC stöðva sem áheyrnarfulltrúi.
Mikill áhugi var meðal tónskálda um stofnun tónverkamiðstöðvar
á Íslandi. Til þess að flýta fyrir stofnun hennar undirrituðu
félagsmenn Tónskáldafélagsins, að Sigurði Þórðarsyni undanskildum,
skjal þess efnis að úthlutun sú úr Tónskáldasjóði Ríkisútvarpsins,
sem samkvæmt skipulagsskrá var leyfileg fyrir árið 1964 og 1965,
yrði látin renna til stofnunar og rekstur upplýsinga og útbreiðslumiðstöðvar
fyrir íslenska tónlist með því skilyrði þó að Menningarsjóður
Íslands legði fram sömu upphæð og Tónskáldasjóðurinn. Við Ríkisútvarpið
hafði verið stofnaður svokallaður Tónskáldasjóður Ríkisútvarpsins
í byrjun áratugarins og í þennan sjóð hafa tónskáld getað sótt
um styrk til að vinna að stærri tónsmíðum
Með bréfi, dagsettu 25. janúar 1965, skipaði menntamálaráðherra
nefnd "sem athuga [skyldi] möguleika á stofnun tónverkamiðstöðvar"
sem hefði það að markmiði að vinna að kynningu íslenskrar tónlistar
erlendis með líkum hætti og slíkar stöðvar í öðrum löndum. Af
hálfu Tónskáldafélags Íslands voru þeir Jón Leifs og Sigurður
Reynir Pétursson skipaðir í nefndina, af Ríkisútvarpinu þeir,
Vilhjálmur Þ. Gíslason og Árni Kristjánsson, af Menntamálaráðuneytinu,
Baldvin Tryggvason og Kristján Benediktsson ásamt Þórði Einarssyni
sem skipaður var formaður nefndarinnar.
Nefndin hélt fyrsta fund sinn 1. febrúar 1965 og reyndu nefndarmenn
að gera sér grein fyrir því hvernig staðið væri að kynningu á
íslenskri tónlist erlendis. Útvarpsstjóri, Vilhjhjálmur Þ. Gíslason,
taldi "að Ríkisútvarpið hefði yfirleitt beztu aðstöðuna til að
vinna að útbreiðslu íslenskrar tónlistar erlendis, enda væri útvarpið
nú búið góðum og dýrum tækjum, svo sem upptökutækjum fyrir segulbönd
og plötuskurðarvél". Benti hann m.a. á að Ríkisútvarpið hefði
sent lista til 99 erlendra útvarpsstöðva þar sem þeim var boðin
íslensk tónlist á böndum. Jón Leifs sagði þetta starf að sjálfsögðu
góðra gjalda vert, en hvorki nægilega mikið né nógu vel undirbúið.
Mun betur þyrfti að standa að þessum málum.
Á næsta fundi nefndarinnar, 17. febrúar 1965, mætti Páll Kr. Pálsson
á fundinn að ósk nefndarinnar og gerði grein fyrir ferð sinni
til Evrópu, sem greint var frá hér að framan. Að auki gerði hann
nefndinni grein fyrir hvert almennt starfssvið MIC stöðva væri
og á hvern hátt þær ynnu saman. Einnig bent hann á að:
...eitt höfuðverkefni slíkrar stöðvar yrði að senda íslenzk tónverk
til systurstöðva í öðrum löndum og óska eftir því að þær sjái
um flutning þeirra, og þá helzt lifandi flutning fremur en mekanískan,
en slíku fylgdi sú kvöð, eða "mórölsk" skylda, að sjá um flutning
jafnmargra erlendra tónverka hér á landi. Ef t.d. tónverkamiðstöðin
hér á landi ákveður að senda 3 tónverk til tveggja MIC-stöðva
erlendis og óskaði eftir flutningi þeirra, þá þyrfti að sjá um
flutning 6 útlendra tónverka hér. Sagðist Páll hafa rætt þessa
kvöð við fulltrúa MIC-stöðvanna og m.a. bent á að það væri nokkuð
erfitt fyrir okkur Íslendinga að uppfylla þetta skilyrði, þar
sem hér var t.d. aðeins starfandi ein sinfóníuhljómsveit. Sagði
hann að þessu hefði verið tekið af skilningi og teldi hann ugglaust
að við fengjum afslátt frá þessari kvöð.
Það var því margs að gæta við stofnun tónverkamiðstöðvar, m.a.
hvernig skyldi fjármagna stofnun slíkrar miðstöðvar. Á fundi Menntamálaráðs
þann 22. mars 1965 var samþykkt að veita árlega 200.000 krónum
til stofnunar og reksturs tónverkamiðstöðvar, svo framarlega sem
næðist samkomulag milli Menntamálaráðuneytis, stjórnar Tónskáldafélagsins
og Ríkisútvarpsins um nauðsynleg fjárframlög til starfseminnar.
Í framhaldi af þessu samþykkti nefndin að fela Vilhjálmi Þ. Gíslasyni
útvarpsstjóra, Jóni Leifs tónskáldi og Þórði Einarssyni stjórnarráðsfulltrúa
að semja drög að stofnskrá og reglum fyrir tónverkamiðstöð, og
er hún dagsett 10. desember 1965. Á fundi stjórnar Tónskáldasjóðs
Ríkisútvarpsins þann 9. desember 1965 var einnig samþykkt að veita
200.000 krónum til stofnunar og reksturs tónverkamiðstöðvar, en
reksturskostnaður var áætlaður 629.000 krónur. Hér voru því komin
fram loforð fyrir um 60% stofn- og rekstrarfjár stofnunarinnar.
Samþykkt var að reyna að fá það sem upp á vantaði úr ríkissjóði
þar til rekstri stöðvarinnar væri tryggður annar tekjustofn.
Í þriðju grein stofnskrár Tónverkamiðstöðvar Íslands segir:
Stjórn Tónverkamiðstöðvarinnar skal skipuð fimm mönnum. Skal einn
þeirra tilnefndur af Tónskáldafélagi Íslands; einn af STEFI, Sambandi
tónskálda og eigenda flutningsréttar; einn af Menntamálaráði Íslands
og einn af Ríkisútvarpinu, en fimmta meðlim stjórnarinnar skipar
menntamálaráðherra án sérstakrar tilnefningar, og skal hann jafnframt
vera formaður stjórnar. Stjórn Tónverkamiðstöðvarinnar skipuleggur
starfsemi hennar, ræður framkvæmdastjóra og annað starfslið, eftir
því sem henni þykir þurfa, og í samræmi við ákvæði stofnskrárinnar.
Þegar hér var komið sögu hindraði Jóni Leifs framgang málsins.
Þann 13. desember 1965 ritar hann formanni nefndarinnar, Þórði
Einarssyni, bréf þar sem hann skrifar m.a.:
Það er mjög ólíklegt að íslenzk tónskáld og rétthafar íslenzkra
tónverka muni almennt fallast á að afhenda verk sín tónverkamiðstöðinni
til útbreiðslu, ef meiri hluti stjórnar hennar er skipaður ósérfróðum
mönnum eða fulltrúum ósérfróðra aðilja.
Í tillögum um breytingu á 3. grein stofnskrárinnar skrifar Jón
Leifs:
Þeir menn, sem Menntamálaráð og menntamálaráðherra skipar, skulu
vera hljómsveitarstjórar eða einleikarar úr Sinfóníuhljómsveit
Íslands, og skulu jafnframt skipaðir vara menn þeirra með sömu
sérmenntun.
Þetta var tekið fyrir á næsta fundi nefndarinnar þann 27. janúar
1966 og taldi útvarpsstjóri ólíklegt að hann gengi að þessu skilyrði,
sama gilti um fulltrúa menntamálaráðs.
Á lokafundi nefndarinnar, sem haldinn var 2. febrúar 1966, kom
fram að á fundi Menntamálaráðs 31. janúar 1966 hefði þessi breytingartillaga
verið ítarlega rædd "og hefði ráðið einróma verið þeirrar skoðunar
að það gæti ekki samþykkt það að tilnefning þess á fulltrúa í
stjórn tónverkamiðstöðvarinnar væri háð neinum sérstökum skilyrðum.
Einu breytingartillögurnar við hina upphaflegu tillögu um stofnskrá
vörðuðu varamenn og voru þær samþykktar á fundinum.
Eftir þessa fundi og eftir þann "fleyg" sem Jón Leifs rak í framgang
málsins verður að ætla að Jón Leifs hafi verið uggandi um völd
sín og yfirráð í þessari nýju stofnun. Löngu áður en tónverkamiðstöðin
var sett á laggirnar var hann farinn að starfa á hennar vegum
á alþjóðlegum vettvangi eins og kemur fram í fundargerðum Tónskáldafélagsins.
Frá stjórnarfundi þann 25. júní 1965 er eftirfarandi bókun:
Stjórnin samþykkti að fela formanni sínum að senda forstjóra Alþjóðasambands
tónverkamiðstöðva (M.I.C. Centers) símskeyti þess efnis að af
ófyrirsjáanlegum ástæðum geti Tónverkamiðstöð Íslands ekki sent
fulltrúa á fund sambandsins í Dijon í næstu viku, en að fundurinn
sé beðinn að staðfesta og viðurkenna nú þegar fulla þátttöku og
aðild Tónverkamiðstöðvar Íslands í alþjóðasambandinu.
Óljóst er hvort þessar athugasemdir Jón Leifs eru komnar frá honum
einum eða hvort hann hefur í upphafi haft einhvern stuðning við
þær í Tónskáldafélaginu. Á framhaldsaðalfundi 16. febrúar er bókað
í gerðarbók Tónskáldafélagsins:
Formaður óskar bókað að hann harmi mjög að félagsmenn hefðu þrátt
fyrir skrifleg tilmæli hans ekki kynnt sér nefndarálitið um stofnun
tónverkamiðstöðvar sem legið hefði frammi á skrifstofu félagsins
og hann hefði vonað að einkum þeir menn sem á aðalfundinum 28.
f. mán. hefðu óskað eftir breytingu á forystu félagsins, mundu
nota tækifærið til að kynna sér betur starfsemi þess og undirbúa
stjórnarskipti síðar, en þeir hefðu að engu sinnt fyrrgreindum
tilmælum.
Hér kemur greinilega fram að í fyrsta lagi hafi félagsmenn ekki
kynnt sér það nefndarálit sem fjallað var um hér að framan, og
á sama tíma ávítar hann félagsmenn fyrir að óska breytinga á stjórn
félagsins, en við stjórnarkosningu á aðalfundi 28. janúar sama
ár hlaut Jón Leifs 8 atkvæði í formannskjöri á móti 5 atkvæðum
Jóns Nordal.
Jón Leifs hafði í upphafi ekkert umboð Tónskáldafélagsins til
athugasemda við greinar stofnskrárinnar því þær voru, samkvæmt
gerðabók, aldrei ræddar né neinar samþykktir gerðar. En á aðalfundi
Tónskáldafélagsins 30. janúar 1965 fékk Jón samþykki fyrir þessum
fyrirvörum sínum, en þá fyrst þegar búið var að ganga frá áliti
nefndarinnar.
Það líða tæp tvö ár þar til orðið "tónverkamiðstöð" er nefnt aftir
í gerðabókum Tónskáldafélagsins. Það er á stjórnarfundi 12. janúar
1968, en þar segir:
Samþykkt var að boða á stofnfund Íslenskrar tónverkamiðstöðvar
miðvikudaginn 17. jan. nk. að Bókhlöðustíg 2 kl. 20.30, alla félagsmenn
Tónskáldafélags Íslands og önnur tónskáld sem hafa undirskrifað
stofnsamþykkt miðstöðvarinnar.
Nú fóru hlutirnir að ganga hratt fyrir sig og um leið fór að grafa
undan valdastóli Jóns Leifs sem leiðandi manns fyrir hönd íslenskra
tónskálda. Mörg ný tónskáld voru komin í hópinn sem höfðu önnur
viðhorf og kærðu sig lítt um "ráðsmennsku" Jóns Leifs í málum
félagsins.
Í gerðabók Tónskáldafélagsins er síða sem hefur yfirskriftina
"Stofnfundur Íslenskrar tónverkamiðstöðvar", dagsett 17. janúar
1968 á Hótel Sögu, herbergi 513. Á þennan fund voru mættir: Jón
Leifs, Siguringi E. Hjörleifsson, Sigursveinn D. Kristinsson,
Atli Heimir Sveinsson, Sigurður Þórðarson, Jón Ásgeirsson, Karl
O. Runólfsson, Jón Nordal, Jón Þórarinsson, Þorkell Sigurbjörnsson,
Páll P. Pálsson, Jórunn Viðar, Skúli Halldórsson, Þórarinn Jónsson,
Fjölnir Stefánsson, Magnús Blöndal Jóhannsson, Leifur Þórarinsson
og Þorkell Sigurbjörnsson, sem hafði umboð frá Gunnari Reyni Sveinssyni.
Engin mál voru afgreidd á fundinum en eftir miklar umræður var
kosin nefnd til að endurskoða frumvarp til laga fyrir Tónverkamiðstöðina.
Í hana voru kosnir Fjölnir Stefánsson, Karl O. Runólfsson og frá
Ríkisútvarpinu, Þorkell Sigurbjörnsson.
Skömmu síðar eða 25. janúar var haldinn stjórnarfundur í Tónskáldafélaginu
þar sem formaður lagði fram frumvarp til laga, fyrir íslenska
tónverkamiðstöð, ásamt breytingartillögum. Á þeim fundi var ákveðið
að funda með nefndinni er kosin hafði verið á "stofnfundinum".
Sá fundur var svo haldinn 31. janúar. Þar lagði nefndin fram álitsgerð
sem var rædd.
Í framhaldi af þeirri umræðu sagði Jón Leifs það álit sitt að
þessi drög þyrftu frekari skoðunar við "og að óhugsandi væri að
reka tónverkamiðstöð nema í sem nánustum tengslum við aðalfundi
Tónskáldafélags Íslands og STEFs og við Ríkisútvarpið og helst
einnig við Landsbókasafnið". Erfitt er að gera sér grein fyrir
þessum endalausu fyrirvörum frá Jóni Leifs. Fyrir honum virðist
hafa vakað að tryggja eigin stöðu í yfirráðum yfir þessari stofnun,
með ofuráherslu á að ekkert megi gera nema í náinni samvinnu við
Tónskáldafélagið og STEF, en hann gegndi formennsku í báðum þeim
félögum.
Á aðalfundi Tónskáldafélagsins sama dag, þ.e. 31. janúar 1968,
samþykkti fundurinn einróma eftirfarandi tillögu Jóns Leifs:
Í því trausti, að nægilegt fé sé fáanlegt fyrir stofnun og rekstur
útbreiðslumiðstöðvar íslenskrar tónlistar ályktar fundurinn í
tilefni af 20 ára afmæli STEFs í dag að stofna slíka miðstöð og
fresta yfirstandandi aðalfundi til þess að ganga endanlega frá
lögum og starfsreglum fyrir útbreiðslumiðstöðina.
Auk þessarar tillögu lagði formaður til að nefndin sem minnst
hefur verið hér á að framan endurskoðaði drögin að stofnun miðstöðvarinnar
í samráði við stjórn Tónskáldafélagsins. Var á þessum fundi ákveðið
að fresta aðalfundi til 24. febrúar.
Bjarki Sveinbjörnsson ©
11. október 1998