Tímaritið Útvarpstíðindi

Árið 1938, nokkrum árum eftir að Ríkisútvarpið hóf starfsemi sína, tók einn framkvæmdamaður í Reykjavík, Kristján Friðriksson forstjóri, sig til og hóf að gefa út tímarit undir heitinu Útvarpstíðindi. Markmið hans með þessari útgáfu var að blaðið yrði "að vera hjálpartæki fyrir hlustendurna, tengiliður milli þeirra og útvarpsins, þannig að það gæti kynnt dagskrána eftir föngum fyrir hlustendur". (87) Til fyrirmyndar hafði Kristján svipuð blöð sem gefin voru út af erlendum útvarpsstöðvum. Útvarpstíðindi urðu einskonar milliliður milli útvarpsins og fólksins í landinu, ekki síst fólksins í dreifbýlinu.

Útvarpstíðindi voru fróðlegt og vandað tímarit á íslenskan mælikvarða og birtust í því fjöldi greina og viðtala. Einstakir starfsmenn útvarpsins voru kynntir, einnig einstakar deildir útvarpsins og sérstakir viðburðir á vegum þess. Tónlistarmenn notuðu sér þetta óspart og birtust nokkrar greinar eftir Jón Þórarinsson og Pál Ísólfsson um tónlistarþætti. Fjölluðu þeir um ákveðin tónskáld og verk þeirra og í nokkrum tilfellum voru birt nótnadæmi með greinum þeirra. Þetta var liður í viðleitni tónlistarmanna útvarpsins í þá átt að kynna þjóðinni hina svokölluðu "æðri" tónlist. Þó fór svo að Kristján gafst upp á þessari útgáfu eftir nokkur ár vegna – að hans sögn – hindrana sem Helgi Hjörvar skrifstofustjóri útvarpsráðs lagði í götu hans með því m.a. að afhenda honum ekki dagskrá útvarpsins fyrr en það var of seint að birta hana í blaðinu. Geymir þetta blað í dag miklar heimildir um starfsemi útvarpsins á tímabilinu 1938 fram um 1950. Kristján seldi að lokum blaðið til Jóns úr Vör og Gunnars M. Magnúss, en svo leið útgáfan smám saman undir lok á 6. áratugnum.

Það er leitt til þess að vita, að Tónlistardeild Ríkisútvarpisin hefur ekki séð metnað sinn í því að gefa út slíkt rit svipað og gert er í fjölda útvarpsstöðva um heim allan og virkar það sem menningarlegur tengiliður milli útvarsins og hlustenda. Vil ég í því sambandi t.d. benda á P2 – Musik hjá Danska útvarpinu.

Allsherjaratkvæðagreiðsla um dagsrárefni útvarpsins

Meðal þess sem Útvarpstíðindi fræðir okkur um í dag, eru niðurstöður allsherjaratkvæðagreiðslu um ýmis málefni Ríkisútvarpsins í byrjun ársins 1943. Þá hafði útvarpið starfað í 12 ár og því komin nokkur reynsla á starfsemi þess. Blaðið var gefið út í mun stærra upplagi en tíðkaðist, og gilti hver atkvæðaseðill, sem barst með blaðinu, fyrir tvo. (88) Spurt var um ýmis form tónlistarflutnings í útvarpinu, en einnig upplestur, erindi, leikrit, og fleira. Atkvæðaseðlar áttu að hafa borist inn fyrir lok 15. desember 1942.

62

Í lok janúarmánaðar 1943 birtust svo niðurstöðurnar. Sem samantekt um þetta atriði vil ég birta brot úr grein í Útvarpstíðindum þar sem atkvæðagreiðslunni eru gerð skil. Helstu niðurstöður greinarhöfundar eru þær að algjör ómenning ríki í tónlistarmálum:

Af hljóðfærum fær harmónikkan kúfinn af greiddum atkvæðum, en helztu einleikahljóðfærin, orgel, píanó, fiðla og celló, fá yfir og undir 100 atkv...[harmonikka fékk 976 atk. hin hljóðfærin sem koma næst fá 125,117 og 114 atkvæði] Þessi 4 öndvegishljóðfæri [orgel, píanó, fiðla og selló] virðast eiga litlum vinsældum að fagna hjá fjöldanum.... Í öðrum flokki atkvæðaseðilsins fær kvartettsöngur flest atkvæði. Hljómsveit, voldugasta og umfangsmesta tækið, sem tónlistin á og mörg stórbrotnustu og fegurstu verk eru samin fyrir, hefur næst lægstu atkvæðatölu. Langfæst atkvæði fá strokkvartettar og tríó. Hljómsveit, strokkvartettar, tríó og einsöngur ættu að hafa hæsta atkvæðatölu ef verðleikar réðu. Í þriðja flokki eru niðurstaðan öfug við það, sem vera bæri. Þannig hefði blandaður kór átt að fá flest atkvæði í stað fæstra. Blandaður kór hefur mesta fjölbreytni og stærst raddsvið, enda ólíkt fegurrri og veigameiri verk samin fyrir hann en t.d. karlakór... . (89)

Í flokknum hljómsveitir, strokkvartettar og tríó fékk danshljómsveit Bjarna Böðvarssonar 710 atkvæði; þar á eftir kom Útvarpshljómsveitin með 72 atkvæði og í þriðja sæti Hljómsveit Reykjavíkur með 48 atkvæði. Af orgelleikurum fékk Páll Ísólfsson að sjálfsögðu flest atkvæðin, eða 585, en sá sem næstur honum kom var með 26 aktvæði. Af framansögðu er ekki að undra þótt greinarhöfundi sé mikið niðri fyrir þegar hann kemst að eftirfarandi niðurstöðu:

Úrslit atkvæðagreiðslunnar komu unnendum góðrar tónlistar mjög á óvart. Með þeim er fallinn þungur dómur um tónlsitarsmekk meiri hluta hlustenda í landinu. – Jón Eyþórsson sagði einhverntíma, að útvarpið væri ekki skóli eða rannsóknarstofnun, það væri aðeins farvegur fyrir menningu, sem til er með þjóðinni. Ef taka mætti þessi orð J.E. bókstaflega, eða með öðrum orðum fara að vilja meirihlutans í efnis- og mannavali við útvarpið, yrði útkoma sú að Bragi Hlíðberg þendi sína harmóniku á hverju kvöldi í útvarpinu og væri einráður í öllum tónlistarmálum þar. (90)

Þessar niðurstöður varpa skýru ljósi á bréfaskrifin til útvarpsins um allt þetta "sinfoníugaul" – hugtak sem svo oft var notað og vitnað til þegar tala þurfti niðrandi um tónlistarflutning útvarpsins. En einnig var stór hópur hlustenda sem kunni að meta það sem menn kölluðu "góða tónlist".

Þótt svo stór hópur fólks, sérstaklega í Reykjavík, hafi hvorki sýnt áhuga á né tekið þátt í þessari atkvæðagreiðslu, þá vaknaði skyndilegur áhugi á niðurstöðunum sem urðu tilefni mikilla umræðna og blaðaskrifa. Nöfn allra þeirra sem fengu atkvæði voru birt, og þótti mörgum sem fá atkvæði fengu lítið um að þjóðinni væri birt einhver skjalfest niðurstaða um vinsældir þeirra í útvarpinu. Urðu margir sárir vegna þessa. Útvarpsráð hafnaði allri ábyrgð

63

á þessari skoðunakönnun – og hafði í rauninni engan áhuga á að hún færi fram. Hafði formaður útvarpsráðs á orði þegar honum var sýndur aktvæðaseðillinn og boðið að ræða fyrirkomulag atkvæðagreiðslunnar að "ekki þyrfti að láta skjalfesta með atkvæðagreiðslu vinsældir harmónikkunnar".

Ósagt skal látið hvort þessi atkvæðagreiðsla hafi haft eitthvert gildi á þessum tíma, en hún hefur nú í dag og um alla framtíð sögulegt gildi, bæði hvað varðar heiti á þeim hljóðfæraflokkum og einstökum mönnum sem þá komu fram í útvarpi, og einnig má lesa út frá atkvæðatölunum vissar niðurstöður um "músíkalskan þroska" þjóðarinnar á þeim tíma. Fróðlegt gæti orðið að gera svipaða könnun nú í dag.– Ég er ekki viss um að niðurstöðurnar yrðu öðruvísi hvað varðar vinsældahlutfallið milli "léttrar" tónlistar og þess sem menn kalla "þyngri" tónlist.

Upphaf útvarpshljómsveitarinnar

Tilraunasendingar Ríkisútvarpsins hófust haustið 1930. Þá strax voru þeir Emil Thoroddsen og Þórarinn Guðmundsson fastráðnir til að sjá um tónlistarflutning í útvarpinu. Þeir fengu nóg að starfa og var í fyrstunni megnið af þeirri tónlist, sem útvarpið flutti, fiðluleikur með píanóundirleik. Svo langt gekk í þeim efnum að farið var að tala um þá félaga sem "verstu fjandmenn" hlustenda. Með tímanum urðu þeir sjálfir þreyttir á þessu einfalda formi og fóru nú að athuga þann möguleika að koma á stofn einhverjum hljóðfæraflokki til þess að leika alþýðulög í útvarpið. Emil hafði þá í huga að með því móti væri hægt að fá fólk til annars vegar að hlusta á hljóðfæraleik – en ekki eingöngu söng – og á sama tíma að auka vinsældir útvarpsins. Ekki voru allri tónlistarmenn á þessari skoðun. Vildu þeir láta leika "góða" klassík fyrir hlustendur og venja þá á þann hátt við garðann. Mun verða fjallað um það að leika "góða klassík" fyrir útvarpshlustendur hér á eftir.

Emil tók sig til og útsetti syrpur af íslenskum þjóðlögum fyrir kvartett, þ.e. tvær fiðlur, selló og píanó. Þeir sem bættust í þennan hljóðfæraflokk voru Karl Matthíasson sem lék á 2. fiðlu og Axel Wold, norskur sellóleikari sem þá dvaldi hér á landi. Nú samanstóð hópurinn af fjórum hljóðfæraleikurum. Þeir léku fyrst þessar útsetningar, á ýmsum tímum og síðan fast í hverri viku í fjölda ára. Um 10 árum síðar voru orðnar til um 80 slíkar syrpur auk fjölda smálaga.

Eftir að útvarpið flutti í Landsímahúsið árið 1932 var flokkurinn stækkaður í 6 hljóðfæraleikara. Við bættust Eggert Gilfer sem lék á harmonium, og Bjarni Böðvarsson á kontrabassa, en Þórhallur Árnason var þá tekinn við sellóinu af Axel Wold. Árið 1936 tók Katrín Dalhoff Bjarnadóttir við stöðu 2. fiðluleikara en í forföllum voru hljómsveitinni til aðstoðar Fritz Weishappel, sem lék á píanó, Þorvaldur Steingrímsson á fiðlu og Hans Stöcks á selló. Það er ljóst að svo fáir hljóðfæraleikarar réðu ekki við að flytja nema takmarkaðan útdrátt tónbókmenntanna. En hópurinn kom þó ekki alltaf fram saman. Við að skipta hópnum niður í tríó og kvartetta, voru leikin þekkt kammerverk eftir hin miklu

64

klassísku tónskáld. Tríóhópurinn mun hafa verið einna virkastur – bæði með "lifandi" flutningi og af hjómplötum jafnvel svo sumum þótti nóg um. Í Útvarpstíðindum fyrir vikuna 4.-10. desember 1938 má lesa hlustendabréf um tónlistarflutning útvarpsins, en þar segir m.a.:

Mér finnst, að plöturnar séu of einhliða valdar, hvað hljóðfæraval snertir, og á ég þar við þann flokk, sem kallaður er einleikur á ýmis hljóðfæri (af hljómplötum). Þegar þessar plötur eru spilaðar, eru nærri því einungis valdar plötur með píanó eða strokhljóðfærum (fiðlu eða selló). Einleikur á blásturhljóðfæri heyrist varla. (91)

Þetta einhliða val mun hafa stafað af því að útvarpið átti fáar hljómplötur og gjaldeyrishömlur komu í veg fyrir plötukaup. Aðrir íslenskir samspilshópar voru fágætir á þessum árum. Þó hafði Tónlistarfélagið á að skipa tríói er í voru Árni Kristjánsson píanóleikari, Heinz Edelstein sellóleikari og Hans Stepanek fiðluleikari, er einnig lék fyrir útvarpshlustendur.

Þjóðkórinn og lagakeppnin

"Takið undir" vil ég ekki missa fyrir nokkurn mun. Sá þáttur þykir mér skemmtilegastur af öllu, sem ég heyri í útvarpinu," sagði bóndi einn á Vesturlandi. "Páll er óviðjafnanlegur," bætti hann við. (92)

Hugmynd um stofnun eins konar þjóðkórs hafði lengi legið í loftinu í útvarpinu. Hún varð að veruleika árið 1940 og fékk lið í útvarpsdagskránni undir heitinu "Takið undir". Hinn glaðbeitti Páll Ísólfsson var í essinu sínu þegar hann stjórnaði átta manna hóp í útvarpinu, ásamt útvarpstríóinu. Í hópnum voru, auk Páls, Elísabet Einarsdóttir, Hermann Guðmundsson, Nína Sveinsdóttir, Guðrún Ágústsdóttir, Guðmundur Símonarson, Lára Magnúsdóttir, Gísli Guðmundsson, Sigrún Gísladóttir og Ingibjörg Jónasdóttir – allt þaulvant kór- og söngfólk.

Hugmyndin með kórnum var sú að söngfólk þetta syngi í útvarpssal og fólk við útvarpið heima hjá sér tæki svo undir í söngnum. Þátturinn naut geysilegra vinsælda, ekki sís vegna vinsælda Páls Ísólfssonar meðal þjóðarinnar. Ekki höfðu öll heimili á þessum árum útvarpstæki, en menn gerðu sér – ekki ólíkt og þegar sjónvarpið hófst tæpum 30 árum síðar – ferð á hendur til nágrannans til að heyra í útvarpinu. Í einu af mörgum hundraða bréfa til kórsins árið 1941 segir m.a.:

Herra Páll Ísólfsson!

"Ég undirritaður hefi nokkrum sinnum brugðið mér til næsta bæjar til að hlusta á útvarp, þegar "Þjóðkórinn" hefur sungið...."

65

Það er ljóst að margt fólk hefur lagt heilmikið á sig, ekki síst úti á landsbyggðinni, til að fá að hlusta á kórinn syngja og einnig taka þátt í söngnum. Ekki er það heldur neitt einsdæmi til sveita að menn vetrarlangt, berjist í verstu veðrum, í gegnum snjó og myrkur, jafnvel tugi kílómetra leið, til að mæta á kóræfingar. Slíkur hefur áhuginn fyrir kórsöng á Íslandi verið um langan aldur. Þegar leið á, kom Páll fram með þá hugmynd að gaman væri að efna til samkeppni meðal þjóðarinnar um það hver kynni flest lögin og ljóðin utanað. Útvarpstíðindi birtu grein um málið og kom þar nánar fram hvað fyrir Páli vakti með þessari hugmynd. Fólk fékk nokkurra mánaða frest til þess að rifja upp gömul lög og einnig læra ný lög til að taka þátt í keppninni.

"Alltaf finnur Páll upp á einhverju nýju" varð einhverjum að orði er sönstjóri Þjóðkórsins, Páll Ísólfsson tilkynnti í útvarpinu að " útvarpið heitir þeim eitt þúsund kr. verðlaunum, sem kann flest lög og þeim, sem kann næstflest, fimm hundruð krónur. Til greina koma öll lög, innlend sem erlend, og verða menn að kunna a.m.k. eitt erindi við hvert lag. Tónlistarmenn fá ekki að taka þátt í samkeppninni og tónskáld mega ekki telja fram sín eigin lög. Gert er ráð fyrir, að fólk sendi útvarpinu lista yfir þau lög, sem það kann, og hafi þeir borizt okkur í hendur fyrir 1. september næstkomandi. – Fresturinn er hafður svona langur til þess að mönnum gefist tóm til að læra nokkur hundruð lög í viðbót. ...Þegar dómnefnd hefur farið yfir listana, verð þeir prófaðir, sem flest lögin nefna, en ekki viljum við segja fyrirfram hvering við förum að því, eða eftir hvaða reglum verður dæmt, frá því verðu öllu sagt á eftir. Þessu máli höldum við svo vakandi í söngtímum okkar með Þjóðkórnum. (93)

Mikill áhugi varð strax á samkeppninni á meðal hlustenda og rigndi inn fyrirspurnum um fyrirkomulagið. Einnig komu ýmis einlæg bréf með sjálfum listunum sem skilað var inn í ýmsum formum, allt frá litlum bréfmiðum upp í nákvæma – allt að því vísindalega – úttekt á hverju lagi. Sem dæmi um bréf sem fylgdu með vil ég vitna hér í nokkur þeirra: (94)

...ég hef rifjað upp þau fáu lög, sem ég álít, að ég kunni. Þó að ég geri ráð fyrir að ég vinni ekki neitt með þessu, hef ég gaman af að láta yður sjá, hvað við alþýðukonurnar getum á þessu sviði.

Frá Emilíu Friðriksdóttur, Halldórsstöðum í Þingeyjarsýslu

...nú er ég að hugsa um að senda þetta lagasafn mitt, þó ég viti, að það hefur ekki mikla þýðingu fyrir mig. Ég er nærri sjötíu og tveggja ára, og hef aldrei átt heima þar sem hljóðfæri hefur verið, en notað mér að læra þessi lög af hinum og þessum ,sem ég hef hitt á lífsleiðinni.

Frá: Önnu Benediktsdóttur, Köldukinn, Þingeyjarsýslu, sem sendi á níunda hundruð lög.

...Þegar þér á sínum tíma efnduð til sönglagasamkeppninnar, var það til þess að ég fór að skrifa upp þau lög, sem ég kunni, án þess þó, að ég hefði í huga að taka þátt í samkeppninni; fyrst og fremst gerði ég þetta að gamni mínu, og það er skemmst frá að segja, að ég hef haft óblandna ánægju af

66

því...Lagakunnátta mín er öll eftir eyranu, og þótt ég hafi mikla ánægju af ljóðum, þá hef ég þó enn meira yndi af tónlistinni.

Jón Tryggvarson, Finnstungu, Húnavatnssýslu

Á barnsaldri var hún [frú Helga] samtíða frænda sínum einum, sem var tónglöggur og eitthvað tónfróður, svo að hann gat spilað lög fyrir á fiðlu, og var mjög nákvæmur um meðferð þeirra. Hinsvegar hefur frú Helga aldrei lært að spila né þekkja nótur, né hefur hún átt eða haft hljóðfæri á heimili sínu. Öll eru þessi lög lærð eftir eyra eingöngu, og öll minnisfest áður en þér efnduð til keppni þessarar, flest löngu áður. Frú Helgu hefur skilizt, að niðurstöður keppninnar mundu ekki miðast við lagafjöldann einan, heldur annað jafnframt.Það liggur í augum að að öldruð kona og annrík, sem hvorki á né spilar á hljóðfæri, getur ekki keppt um lagafjölda við spilandi fólk og tónfrótt sem hefur fengið 2-3 missera svigrúm til að kapplæra ný lög. Í þessu sambandi vil ég geta þess, að kunnugt er mér um konu eina í þessari byggð alls ómenntaða um alla tóntækni, sem eftir keppni -tilkynninguna fór af miklum áhuga að skrifa upp lög þau sem hún kann; var hún komin hátt á fimmta hundrað (fyrir utan það að hún kunni í lögum þessum milliraddir svo hundruðum skipti), þegar hún frétti, að einn organisti héraðsins væri að príla sig upp eftir 2. þúsundinu, og hætt þá. Sjáfsagt er það miður farið, að fólk eins og þessi kona gefi sig frá keppninni. Hið statistiska gildi í þessarar keppni-rannsóknar minnkar, þegar keppendum fækkar. En auk þess virðist svo, að dæmalaust texta og lagakunnátta, söngnæmi og sönggleði þessarar söngfræðilega ómenntuðu alþýðu beggja megin síðustu aldamóta, sé aðal- "ævintýrið", sem segja þurfi.

Úr bréfi sem fylgdi með lista Helgu Þorgrímsdóttur frá Hlöðum.

Einn lista ber þó að nefna sem ber af öðrum hvað varðar nákvæmar upplýsingar og allt að því vísindalega úttekt á lagakunnáttunni, sem sendur var inn af Steindóri Björnssyni frá Gröf, mikilum stórstúku- og ungmennafélagsmanni alla tíð. Listi hans var mjög nákvæmlega unninn og vel frá genginn í alla staði; getið var heimilda og höfunda bæði að lögum og tekstum. En Steindór var líka mikill "19. aldar maður" í viðhorfum sínum til tónlistarinnar og vildi hann viðhalda – ekki ólíkt Björgvini Guðmundssyni og fleirum – "aldamóta –sönghefðinni þar sem hið þjóðlega bar að virða, bæði í tónlist og texta. Birti ég hér til gamans brot úr 35 síðna bréfi, sem hann sendi með lagalista sínum til Páls Ísólfssonar, sem dæmi um hugsanagang aldamótakynslóðarinnar gagnvart sönghefðinni og þeim áhrifum sem nýir tímar höfðu á söng og söngstílinn:

"Fyrir ca. 48-54 árum, þegar ég var barn, – (og áratugum og hundruðum þar áður) – tíðkaðist það enn þá að naut (þ.e. graðneyti, bolar) vor látin gánga laus með kúnum á sumrin úti um hagana. Bithagar voru ógirtir (og jafnvel flest tún og engjar líka) og lentu því kýr frá ýmsum bæjum saman, þar sem þær líka rásuðu oft lángar leiðir. Og þegar þær svo skildu á kvöldin, eða voru skildar að, og fóru heim til sín, lentu bolarnir oftar með öðrum kúm en sínum. Þar var þeim svo úthýst og þeir hraktir á burt, oft á ófagran og ótugtarlegan hátt. Fór þá oft svo, að þeir komust lengra og lengra afvega. En þótt þeim væri beint heim, voru þeir nú einir og röltu í næturkyrrðinni (eða – myrkrinu seinni hluta sumars). Þeim leiddist nú og kom í þá hálfgerð illska, jafnvel þótt þeir væru ekki mannýgir, en það voru þeir mjög oft eða urðu það – meðal annars af þessari meðferð. Nú löbbuðu þeir, fúlir í skapi,

67

með hausinn hangandi niður við jörð og slefan vellandi út á milli grananna, og rauluðu ónot sín, leiðindi og reiði með sinni bola – röddu: Þeir gengu bölvandi, en ekki hávært; það var engu líkara en að þeir slefuðu tónunum út úr sér, tónum, sem voru aftur í koki og úti í gúlnum – á nauta vísu. Það var gaul, ömurlegt, óhugðarlegt gaul. Þegar ég heyrði Svein [Þorkelsson] minn syngja eftir að hann kom utan af skólanum, kom mér fyrst í hug aftur þessi löngu liðna bernskuminning, og hvert sinn síðan, er ég hef heyrt þennan nýmóðins söng, hverjir sem söngvararnir hafa verið, sem kennt hefur verið að beita rödd og tungu á þennan "tudda"-lega hátt. Síðan kom mér það í hug, er ég heyrði til Guðm. Jónssonar, og þó er þetta ekki á háu stigi hjá honum, getur eiginlega ekki heitið nema aðkenning, samanborið við það lakasta. Þannig er þetta á mjög mismunandi stigi hjá hverjum einum, eins og getur að skilja. Allt of algengt er það samt hjá söngvurum nútímans hér, að tóna- og orða-myndun þeirra í söng líkist því mest að þeir "slefi" hvorutveggja út úr sér – eins og tuddarnir forðum. Þetta hlýtur að vera ávöxtur einhverrar skóla – stefnu, sem nú er – og hefur um hríð verið uppi, og bindur sig við einhvern –"isma", heldur sig við það, sem er tilgerð, sem er falskt, óekta, – fjarri því náttúrlega, eðlilega. En allt, sem er falskt, óekta, óeðlilegt og ónáttúrlegt er lítils virði á við það, sem er hreint, ekta, eðlilegt og náttúrlegt. Eru þá allir söngskólar nú á þessari "heljarslóð"? Vonandi og vafalaust ekki, sem betur fer. Þau, sem ég nefndi fyrst, Pétur [Á. Jónsson], Signe [Liljequist], Dóra [Sigurðsson], Einar [Kristjánsson] o.fl. benda til annarar stefnu. Og hér heima hef ég árlega hlustað á nemendur Þórðar Kristleifssonar síðastliðin 12-14 ár. Þar þykist ég heyra eðlilega raddbeitingu og hreinan málframburð. Þórður virðist líka hafa eyru fyrir hljómkröfum íslenskrar tungu og bera virðingu fyrir meðferð málsins, eða svo virðist það eftir nemendum hans að dæma.



---


Hvernig stendur þá á þessu? Hvers vegna er það "móðins" að misþyrma þannig málum og afbaka stafahljóð og fella suma stafi burtu í söng, svo og að færa frumbrotstaði tónanna aftur í kokið og svo í gúlinn – eins og flökkutuddarnir gerðu? Jú, mig grunar að til grundvallar liggi það sama og veldur því, að nú skal kalla þá myndhöggvara, sem noðað geta saman einhverjum ónáttúrlegum klessu – og horna – ómyndum, er mest líkjast því, sem við krakkar gerðum úr snjó og mykjuhlössum (samanber t.d. myndir Ásm. Sveinss. o.fl. sviplíkt) og þá málara sem klesst geta á léréftið, ófreskjum svo óeðlilegum og ljótum, sem mest má verða -–, þegar þá á þeim sést nokkurt form, en það er oft ekki til – , að mestu líkist þeim afskræmum, er við sem smákrakkar bjuggum til og kölluðum "Grýlu", "Leppalúða" eða öðrum slíkum nöfnum þess, sem á hug okkar átti að vera ljótt og engu mennsku líkt (sbr, mannamyndir Þorvalds Skúlasonar, Gunnlaugs Schevings – sjá nú t.d. síðasta hefti, 1944, af tímariti Máls og Menningar -– o.fl.). Og mönnum, sem þó gátu gert betur, – eins og t.d. Jón Þorleifss. o.fl. – þykir sjálfsagt að fara á slíka "línu" af því að það er nú talið fínt, móðins. Sjálfstæðið er ekki háreist, en apahátturinn ríkur.

Mér virðist söngurinn hallast, á fyr greindum sviðum, að þeirri óeðlis-"línu", sem (bölvaður) jassinn dansar á, og einnig virðist mér, að samhljómarnir á hinum nýjustu raddsetningum fyrir fleirraddaðan söng, sækja af mjög í sömu átt. En eins og allir hljóta að heyra, er "jass-vélaverkið – allt saman falskt, frá upphafi til enda (þótt auðvitað sé misjafnlega mikið), og andlaust með öllu.

68

Það er hin andlega tilbreytinga-græðgi og skrall-girni, hins auðuga mannfélgassora, sem hleypt hefur óþverragerjuninni – jassinum – í hljóðfæraslátinn og er að lauma henni inn í sönginn. Það er sama aldan, sem sett hefur af stað óþverra og ófresku-stefnurnar í málaralistina og höggmyndalistina; það er sama aldan, sem fært hefur húsagerðarlistina í hinn herfilega umbúðakassa – og "hornamóesis" – stíl og breytir sögu- og ljóðagerðar- listinni í klám og lýsingar á öllu því ljótasta og viðbjóðslegasta sem til kanna að finnast, en treður hið fagra og góða í skítnum. Það er sama aflið, sem elur á eiturnautnaframleislunni og – notkuninni og heldur öllu þessi í gangi með beinum, en þó mest óbeinum málum. Það er hið sótsvarta, altilfinningarlausa peningavald heimsins, sem stendur beint og óbeint á bak við allar þessar aðgerðir (svo og öll stríð og blóðsúthellingar heimsins) og ærir fólkið til þess að geta haft sem mest fé út úr því og af því í sína botnlausu hít. Með því að gera hið æsandi, deyfandi, spennandi og ögrandi, hið ljóta og viðbjóðslega "móðins" og "fínt" þá er því sigurinn vís, því "hvað höfðingjarnir hafast að hinir meina sér leyfist það," og fylgja í kjölfarið til þess að geta talist "menn með mönnum. (95)

Steindóri er mikið niðri fyrir og er hann miður sín yfir þeim áhrifum sem voru að berast til landsins, bæði vegna stríðsins og ekki síst vegna útvarpsins. Æskulýðurinn var í stórhættu. Eins og lesa má út úr þessum bréfum, tók fólk þessari keppni af mikill alvöru. Fyrir sumum voru menn að leggja undir heiður sinn og æru. En – eins og bent hefur verið á áður – er hin íslenska þjóð um árhundraðaskeið alin upp í sönghefð og ljóðakunnáttu og því kannski engin furða þótt margt bráðmúsíkalskt fólk hafi haft á takteinum hundruð laga sem það gat gripið til, mörg þeirra jafnvel í fleiri röddum. Íslendingar fengu aldrei tækifæri til að sýna sitt músíkalitet á annan hátt en í söng.

Til útvarpsins bárust að lokum 30 listar og voru á sjö þeirra yfir eitt þúsund lög. Tveir lengstu listarnir geyma 1300 lög, og sá stysti hefur að geymir 309 lög. Eftirfarandi einstaklingar sendu inn 1000 lög eða fleiri:

1. Björg Björnsdóttir, Lóni Kelduhverfi, Norður Þingeyjarsýslu. 1.300
2. Friðrik Hjartar, skólastjóri, Akranesi. 1300
3. Ragnar Helgason, Valþjófsstað, Norður-Þingeyjasýslu. 1.145
4. Estrid Falberg - Brekkan , Seljavegi 29, Rvík. 1.010
5. Sólveig Stefánsdóttir, Vogum, Suður Þingeyjarsýslu. 1.000
6. Sólveig Halblaub, Dalvík, Eyjafjarðarsýslu. 1.000
7. Ingólfur Sigurgeirsson, Vallholti, Suður Þingeyjasýslu. 1.000

Nú var gengið hratt til verks. Tveir efstu keppendurnir, sem höfðu sent inn flest lögin, voru látnir mæta fyrir dómnenfd. Friðrik Hjartar mætti til Reykjavíkur og var hann spurður spjörunum úr í nokkra daga og stóðst hann svo að segja allar þrautirnar. Til Akureyrar mætti

69

svo Björg Björnsdóttir þar sem hún var prófuð í fjóra daga og gat hún svarað öllum spurningum hiklaust og varð hún því sigurvegari keppninnar.

Að lokum vil ég vitna í viðtal við Pál Ísólfsson sem birtist í Útvarpstíðindum árið 1947 þegar hann hætti þessum þætti eftir 6 ára starf með útvarpskórnum. Hann rifjar þar upp upphaf og tilgang þáttarins "Takið undir".

Þegar ég í stríðsbyrjun hóf þáttinn "Takið undir", varki það fyrir mér, að varðveita þyrfti öll þjóðleg verðmæti, það á meðal ættjarðarljóðin. Hætt var á, að hin erlendu áhrif yrðu mjög mikil, einkum á æskulýðinn. Þess vegna, og aðeins þess vegna var þessi þáttur hafinn í útvarpinu, á þeim alvörutímum, sem þá stóð yfir á Íslandi. Mér finnst nú, að æskan og allur almenningur í landinu hafa staðið sig vel, og betur en vænta mátti. Og þó mikið hafi verið talað um "ástand" í ýmsum efnum, þá hefur það víst sízt verið betra í öðrum löndum en hér. Og mér finnst við hafa sloppið tiltölulega vel. Ég hef þá trú, að söngþátturinn okkar hafi haft góð og heillarík áhrif, og vakið marga til umhugsunar um, hvað þeir áttu dýrast og að varðveita ætti hin þjóðlegu verðmæti.

Glettni Páls er ekki langt undan og með orðinu "ástand" vísar hann til þess að kallað væri að konur sem voru í tygjum við hermenn þá sem voru í landinu "væru í ástandinu". Fengu margar þeirra kvenna bágt fyrir að ósekju. Menn hafa kannski talið að þeir væru einnig að bjarga "þjóðlegum verðmætum" með því að koma í veg fyrir umgengni ungra íslenskra stúlkna við erlenda menn.

Opið bréf til tónlistardeildar útvarpsins vegna óþjóðhollra starfshátta ⁽⁹⁶⁾

Árið 1951 var á Akureyri prentað lítið hefti sem bar ofannefndan titil. Tónskáldið og söngstjórinn Björgvin Guðmundsson hafði fyrr á öldinni búið í Kanda og starfað þar sem tónlistarmaður. Eftir heimkomuna varð hann var við það – ekki ósvipað og Jón Leifs – að ýmsar ráðandi stöður í tónlistarmálum þjóðarinnar væru þá þegar setnar af öðrum. Viðhorf þeirra sem í stöðunum sátu og um leið réðu miklu og viðhorf Björgvins (og þá um leið Jóns Leifs) fóru ekki alltaf saman og því urðu oft á tíðum miklir árekstrar. Þetta bréf Björgvins er einskonar persónulegt uppgjör við ráðamenn tónlistarmála.

Ýmislegt má lesa út úr titli þessa bréfs. Það fyrsta sem í hugann kemur eru samskipti við tónlistardeild útvarpsins sem í titlinum "opið bréf" gefur til kynna að ekki séu höfundinum að skapi. Hvað varðar "óþjóðholla starfshætti" dettur manni fyrst í hug þjóðernishyggjan sem var svo ríkjandi á stíðsárunum og eftir þau. Við lestur þessa "opna bréfs" verður einmitt sú niðurstaða.

70

Björgvin hefur bréfið á þessum málshætti: "Vandfarið er valdsmönnum". Bréfið er að meginefni byggt á sömu baráttu og Tónskáldafélagið var að vinna að, en átti þó hjá honum rætur miklu lengra aftur í tímann, eða allt aftur til ársins 1936 er hann ritaði grein í tímaritið Heimi um tónlistarmál. Það skal taka fram að þetta baráttumál Björgvins, að fá tónlist sína flutta í útvarpið og auka flutning á því sem hann skilgreindi "íslenska tónlist" er eins konar fyrirennari fyrir baráttu Tónskáldafélagsins. En hannhafði þó óbeit á þeim aðferðum sem Tónskáldafélagið beitti í þeirri baráttu og ekki síst á baráttuaðferðum fyrir réttindamálum íslenskra tónskálda – og þá aðallega STEFs – enda mætti hann aldrei á fundi þess þó svo hann væri félagi frá upphafi. Gaf hann öðrum félagsmönnum umboð til að fara með atkvæði sitt á aðalfundum þess allt til dauðadags.

Þetta bréf fjallar í höfuðdráttum um tvennt. Annars vegar persónuleg samskipti hans við tónlistarstjóra Ríkisútvarpsins, Pál Ísólfsson; hins vegar um stefnu útvarpsins í tónlistarmálum almennt. Er vitnað í því í bréfaskrif Bjögvins til Páls á nokkurra ára tímabili. Ljóst er, að það andaði köldu milli þeirra Páls og Björgvins, enda var Björgvin mjög óvæginn í gagnrýni sinni á Pál og starf hans hjá útvarpinu. Björgvin hefur haft eitthvað til síns máls, en Páll og ekki síður Jón Þórarinsson reyndu að verjast árásum hans með bæði blaðaskrifum og ekki síður ísköldu afskiptaleysi sem birtist í því að, a.m.k. framan af, að svara ekki bréfum hans.

Hvort eitthvað hefur legið í því eins og Björgvin segir á einum stað að "smámennin ættu ekki að gefa höfðingjum ráð" skal látið ósagt, en haft hefur verið eftir tónlistarfulltrúum útvarpsins að m.a.

íslenskar hljómplötur væru svo illa uppfærðar, að þær gætu naumast talizt boðlegar, (97)
eða,
Hann [Jón Þórarinsson] hefir jafnvel lýst sig andvígan flutningi ísl. tónlistar yfirleitt þar sem hún gæti varla talizt frambærileg, (98)
eða
Því er, á meira eða minna lævísan hátt, haldið að þjóðinni, að engin íslenzk tónskáld séu til. Allt, sem þau geri, sé að stela úr erlendum tónverkum o.s.frv. (99)

Þetta gæti m.a. verið ástæða þess að Björgvin Guðmundsson hefur fundið sér tekið illa af útvarpinu – að það vildi ekki leika tónlist hans.

Í gagnrýni sinni á stefnu útvarpsins í flutningi á tónlist yfirleitt líkir hann henni við gerlaframleiðslu: "Og einmitt vegna þess hve sóttnæmir Íslendingar eru á andlegar drepsóttir, væri tilhlýðilegra, að útvarpið sem Ríkisstofnun tækist á hendur sóttvarnir í þessu sambandi,

71

en ekki gerlaframleiðslu". (100) Þar kemur hann inn á það viðhorf útvarpsins að útvarpa eins fjölbreyttri tónlist og mögulegt var. Björgvin var af "gamla skólanum", þ.e. það sem yngri menn um miðja öldina kölluðu "19. aldar menn" með neikvæðum formerkjum. Þeir áttu erfitt með að sætta sig við breytingar, og höfnun á hinni rómantísku stefnu í bókmenntum og listum. Því til staðfestingar vil ég birta hér hluta úr "bréfi" hans:

En svo allt í einu kemur útvarpið til sögunnar, og allar tegundir músikalskra og ómúsikalskra heimsbókmennta bylja á þjóðinni skipulagslaust eins og gjörningaveður, allf ofan frá symfóníum Beethovens og óperum Wagners, niður í leirugustu dægurlög og klæmnasta jazz. Þó verður sú tegundin útundan, sem sízt skyldi, semsé kór-tónlistin,og mun ég víkja að því síðar. En af skiljanlegum ástæðum hafa þessu snöggu veðrabrigði bókstaflega forheimskað þjóðina. Hið mikla langstökk frá fyrrnefndum smálögum, þótt kjarngóð væru þau mörg, yfir í fyrirferðarmesta tónlist heimsins, er hliðstætt við, að barni úr þriðja bekk í barnaskóla væri fyrirvaralaust snarað upp í sjötta bekk í menntaskóla. Sá, sem það vildi reyna, hefði að vísu rétt fyrir sér í því, að þar er um víðtækari menntun að ræða. Hins vegar hefir barnið ekkert fyrir sér annað en sínar eigin takmarkanir, en það eru líka þær, sem allt verður að miðast við. Yfirsjón útvarpsins liggur ekki endilega í því, að það hafi ekki boðið upp á nógu góða tónlist, því að heimskunnustu óperur og symfóníur voru með því fyrsta, sem það sendi frá sér. En hvort tveggja var langt fyrir utan almennan, músíkalskan sjóndeildarhring. Í því liggja mistökin, og það því fremur þegar þess er gætt, að til jafns við þessa ofviða tónlist, og rúmlega það, flæðir svo kolmórauður kaststrengur af erlendum leirburði, sem er þjóðinni þeim mun skaðlegri sem margir taka hann góðan og gildan sem erlenda list. Fyrir þessum leiruga ófögnuði er svon hinni létti, en holli kór- og sönglagastíll, sem hér var búinn að festa rætur, algerlega að víkja. Fólk kann ekki lengur alþýðulögin svo nefndu, og þeim fækkar óðum sem geta tekið undir samkvæmis-hópsönginn að gömlum og góðum sið. En hinum fjölgar að sama skapi, sem, án þess að þekkja nótur, komast til ráðs við eitthver slagara-slitur, sem þeir svo þjösnast á hæverskulaust í tíma og ótíma, hvar sem þeir ná í hljóðfæri, svo að varla er vært utan húss, hvað þá innan, þar sem þeir leika listir sínar.

Svona er þá komið tónrænu athafnalífi alþýðunnar, og frá "hærri stöðum" seytla inn til þessarar afskektu þjóðar alls kyns "fúlulækir" frá öfga-uppsprettum þeirra músíkölsku óaldar, sem afleiðingar stríðsins, útvarpið, talmyndinar, jazzinn og ismarnir hafa leitt af sér. Ismar ríða hér húsum eins og römmustu uppvakningar, og að "istarnir" æpa heróð á hverju götuhorni, hristandi asnakjálkana framan í sérhverja listræna athöfn, sem ekki biður þá auðmjúklega fyrirgefningar á því, að hún varð til. Því að jafnskjótt og fréttist til einhver isma austur í Japan, má ganga að því vísu, að hann mæti manni í vígahug hér úti á Íslandi næsta dag. Kapphlaupið um, að "fylgjast með tímanum" sem kallað er, er að snúast upp í örþrifa flótta frá lífsfrjóinu í okkur sjálfum, og á þeim flótta má segja, að hver berji annan áfram. Það, að vera kallaður 19. aldar maður, er eitt hið mesta smánaryrði, sem hægt er að segja um nokkurn mann nú á dögum. Jafnvel sá, sem á einhverja ögn eftir af sjálfum sér frá því fyrir 5-10 árum, er óðar dæmdur nátttröll og steingerfingur, slórandi aftur í ómuna fornöld. Hvað afskipti blaða og tímarita af íslenzkri tónsmíða-viðleitni snertir, felast þau mestmegnis í því, að gefa

72

ábyrgðar-, þekkingar- og dómagreindarlausum og öfundsjúkum skriffinnum rúm fyrir órökstuddar árásir og sleggjudóma, meðal annars tilraunir til að gera íslenzk tónskáld tortryggileg í augum þjóðarinnar, með staðlausum brigzlyrðum um rithnupl og öðrum slíkum aðdróttunum, vitandi þó vel, að mestallar íslenzkar tónbókmenntir liggja óprentaðar og óheyrðar heima í föðurhúsum. Enda er svo komið, að þeir, sem eitthvað geta, hafa varla lengur starfsfrið fyrir gegndarlasumum og strákslegum forskriftum hinna, sem ekkert geta. Svona er tíðarfarið í landinu". (101)

Björgvin var ekkert einn um að hafa þessa skoðun. Hin svokallaða "tónmenningar-þróun" varð geysi hröð á Íslandi frá árinu 1930 og má þar fyrst og fremst nefna tilkomu útvarpsins og smám saman almennari eign á útvarpstækjum og grammófónum sem gerði það að verkum að fólk gat nú m.a. hlustað á erlendar útvarpsstöðvar og leikið hljómplötur. Kaffihúsamenningin tók einnig heilmikinn fjörkipp og þar með jókst hlustun á saloon tónlist og jass, og danshljómsveitirnar léku þá dægurtónlist sem heyrðist úti í hinum stóra heimi. Fólkið í landinu var smátt og smátt að koma út úr einangruninni og hafna hinni einhæfu karlakórs- og ættjarðarstefnu sem hafði verið við lýði í svo mörg ár. Það var smám saman að kynnast og gera kröfur til fjölbreyttari tónlistar. Þjóðin var að taka á móti nokkru sem sumir kölluðu "ofnautn erlendrar menningar og ómenningar, sem hún gleypir örar en hún getur melt".

Eðlilegt er að mönnum eins og Björgvin, og fleirum hafi sárnað sú þróun, sem átti sér stað, og talið að þjóðin væri að missa sjónar þeirri hefð sem hann sjálfur hafði alla tíð verið hluti af og lifað og starfað fyrir. Það er eðlilegt að honum hafi þótt keyrt full hratt í þeirri stefnu tónlistarráðunauta útvarpsins að kasta þjóðinni fram á við um mörg hundruð ár, skrúfa tímann fram til nútíðar og að nota þennan miðil með það fyrir augum að hann flytti "eitthvað fyrir alla". Miðað við tónlistarþroska þjóðarinnar, hefði tekið áratugi að fylgja þeirri þróun sem Björgvin bendir á í bréfi sínu þar sem hann segir:

Tónlistin er svo ung í landinu, að aðeins ein kyslóð er búin að athafna sig á því sviði og varla þó. En á því tímabili, frá því um 1880 til 1920, þroskaðist þjóðin hægt og eðlilega. Skortur á tekniskum möguleikum o.fl, varnaði því, að einstakir menn fengju aðstöðu til að hafa í frammi alls konar áróðurs-, kúgunar-, og einræðis-brölt, þvert ofan í þroska og vilja almennings.

Að "þroskast hægt og eðlilega" getum við séð í þeirri staðreynd að árið 1920 var engin hljómsveit til í landinu, engir blandaðir kórar, enginn tónlistarskóli, nánast allir hljóðfæraleikarar voru einskonar "dúllarar" á hljóðfæri sín, engin fastmótuð stefna í tónlistarmálum yfirleitt, engin tónlistarkennsta að ráði. Ef "snigils"-tempóið í þróun tónlistarmála í landinu hefði fengið að viðgangast, má fljótlega sjá hvert næstu 40 árin hefðu fært okkur. Það var m.a. þessi íhaldssemi og þjóðernishyggja sem þeir útvarpsmenn höfðu við að berjast eða með öðrum orðum, andstaða ýmissa manna gegn breyttum aðstæðum sem hvorki höfðu ekki hæfileika né löngun til að aðlaga sig þeim.

73 (Síða 74 er auð)

Einnig var ríkjandi meðal eldra fólks og hefur alltaf verið að allt gamalt sé gott. Því var hin rómantíska stemning í kringum þjóðskáldin og lögin við ljóð þeirra svo ríkjandi meðal hinnar eldri kynslóðar að það var það umhverfi sem hún ólst upp við og hafði fengið að vita að væri hin eina rétta. Einnig var sú staðreynd að tónlistinni var ætlaður takmarkaður tími í dagskrá útvarpsins vegna árhundraða ofurmáttar hins ritaða og talað orðs í íslenskri menningu. Það má því segja að Jón Þórarinsson hafi haft rétt fyrir sér þegar ég spurði hann einhvern tíma að því hvers vegna þeir hefðu leikið allt þetta "sinfóníugaul" í útvarpinu þegar andstaðan var svo mikil og hann svaraði: "Hvað gátum við annað gert?"