Séra Bjarni Þorsteinsson

II Tímabilið 1800 – 1900: Bjarni Þorsteinsson (1861 - 1938)

Söngur skólapilta
Bjarni Þorsteinsson kemur fyrst við sögu í sönglífi Reykjavíkur síðasta veturinn, sem hann er í Latínuskólanum, 1882-83, en þá er hann söngstjóri stúdenta- og skólapilta kórsins. Þá var mikið sönglíf í skólanum og söngglaðir skólapiltar létu sér ekki nægja að syngja í söngtímum hjá hinum snjalla söngkennara skólans, Steingrími Johnsen, heldur sungu þeir einnig í hinum sameiginlega söngflokki stúdenta og skólapilta og söngstjórinn var ávallt einn úr þeirra hóp. Og meira að segja, þá létu ekki allir sér þetta nægja, og sungu einnig með „Hörpu“undir stjórnJónasar Helgasonar.

Söngur skólapilta á Langaloftinu hafði verið með helztu viðburðum í hinu fábreytta skemmtanalífi bæjarbúa, allt frá því að þeir héldu þar hina fyrstu opinberu söngskemmtun, sem haldin hefur verið á Íslandi, 2, apríl 1854, undir stjórn söngkennara skólans, Péturs Guðjohnsens. Þá voru fjórrödduð karlakórlög í fyrsta sinn sungin opinberlega hér á landi. Hjá skólapiltum Latínuskólans er hann upprunninni og þeir urðu fyrstir til að syngja „hinn nýja söng“ hjá okkur, lögin eftir Bellman, Wennerberg, Otto Lindblad, Franz Abt og fleiri þekkt tónskáld. Söngfélag skólapilta efndi oftast til söngskemmtunar í skólanum um páskaleytið og buðu bæjarbúum að hlusta á. Aðgangur var ókeypis. Þótti þetta jafnan hin bezta skemmtun. Þá var útisöngur skólapilta á skólatröppunum ávallt skemmtileg tilbreyting í bæjarlífinu. Flestir bæjarbúa bjuggu þá í kvosinni milli Þingholtsins og Grjótaþorpsins. Í lognkyrrðinni hljómaði söngurinn um bæinn og vegfarendur staðnæmdust og margir skunduðu að til að hlusta. Halldór Jónasson frá Eiðum hefur lýst þessu þannig í eftirmælum sínum um Bjarna Þorsteinsson: „Fyrr á dögum, þegar listin var í bernsku, var hérsannnefnt tónlistarhungur allra söngvina; þá þyrsti í söng og tóna. Ef einhversstaðar heyrðist ómur af söng eða hljóðfæraslætti, létu menn allt annað kyrrt liggja og þutu til úr öllum áttum til að hlýða á“.

Þetta er rétt lýsing á þeim músíkþorsta, sem Þá var hjá fólki. „Harpa“ undir stjórn Jónasar Helgasonar söng einnig við og við úti undir beru lofti bæjarbúum til skemmtunar. Tilefnið var ekki annað en góða veðrið. Þegar komið var á söngæfingu, lokkaði góða veðrið söngmennina út og þeir vissu, að söngurinn var vel þeginn af þeimsem á hlýddu. Þessi siður hélzt hjá karlakórum í Reykjavík út öldina og miklu lengur, en nú heyrist ekki karlakór syngja úti nema á þjóðhátíðardaginn og við önnur slík tækifæri. Bærinn er ekki lengur eins og ein stór fjölskylda eins og hann var í gamla daga.


Árni Beinteinn Gíslason
Einn af söngstjórum söngflokks skólapilta og stúdenta var Árni Beinteinn Gíslason (1869-1897). Hann var fæddur í Reykjavík, sonur Gísla Magnússonar, kennara við Latínuskólann, og Ingibjargar Schulesen, ekkju Sigfúsar Schulesen, sýslumanns í Þingeyjarsýslu. Árni Beinteinn varð stúdent 1886 með bezta vitnisburði, þá enn ekki orðinn 18 ára, og var það sjaldgæft í þá daga, að svo ungur stúdent útskrifaðist. Hann sigldi til Hafnar, las lögfræði við Háskólann, en lauk ekki prófi því að margt annað heillaði hugann, einkum tónlist. Hann andaðist þar 27 ára gamall.

Árni Beinteinn var stjórnandi söngflokks skólapilta og stúdenta 1884-86. Ólafur Davíðsson segir um hann: „Og er sönglist talin hafa þá verið í mestum blóma undir forustu hans. Átti hann mikinn þátt í því,að ýmsir skólapiltar, sem síðar hafa orðið gæðasöngmenn, lærðu að beita hljóðum sínum.“ Árni Thorsteinson, sem var skólabróðir hans, telur hann afbragðs söngstjóra og segir: „Var það löngu síðar mál margra, sem gott skynbragð báru á söng og smekkvísa söngstjórn, að aldrei síðar hefðu þeir heyrt betri kórsöng en undir hans stjórn, jafnvel ekki í Kaupmannahöfn, erþeir heyrðu þar sænska stúdenta syngja.“ Ennfremur segir Árni Thorsteinson; „Þessi sönghópur hafði þá á að skipa tveimur ágætum einsöngvurum. Voru það þeir Geir Sæmundsson, síðar vígslubiskup, og Björn Gunnlaugur Blöndal, sem ég hef áður minnst. Geir var framúrskarandi raddmaður, tenór. Var rödd hans svo fögur og hrífandi í þá daga, að áheyrendum flestum vöknaði um augu,er hann söng einsöng með kórnum, t.d. í lagi eftir Ole Bull, „Paa solen jeg ser“, „Du gamla, du fria“ ogfleiri lögum, sem sungin voru á samsöngvum félagsins, en þeir voru jafnan haldnir í skólahúsinu og bæjarbúum boðið til þeirra. Björn G. Blöndal var fyrirtaks bassbarytón, röddin sterk, karlmannleg og hljómmikil.“

Árni Beinteinn samdi um 20 sönglög. Afþeim hafa aðeins tvö verið prentuð; „Árræði, dirfskaog orka og kraftur“, sem íslenzkir stúdentar í Kaupmannahöfn sungu á fimmtíu ára afmæli endurreisnar Alþingis. Textinn er eftir Þorstein Gíslason. Lagið er prentað í Sunnanfara 1895. Hitt lagið er „Vindarnir þjóta með snarhvini snarpa“, prentað í Íslenzkt söngvasafni II, nr. 129, og í Söngvasafni L. B. K. 1954, 2, hefti, nr. 14, þar raddsett fyrir blandaðan kór, en lagið er upphaflega samið sem karlakórslag. Textinn er lauslega þýddur af Guðmundi Guðmundssyni.

Í eftirmælum eftir Árna Beintein Gíslason í Sunnanfara 1897 segir Ólafur Davíðsson, að það hafi verið ætlun Árna Beinteins „að semja íslenzka söngsögu og greiða úr því, hver af þessum lögum, sem nótusett eru í íslenzkum handritum, eru íslenzk“. Af þessu tilefni segir Bjarni Þorsteinsson í íslenzkum þjóðlögum, bls. 502: „Svo mikið er víst, að hann var mjög stutt kominn á veg í þessu mikla verki; hann hafði eftir eftirlátnum blöðum hans að dæma, er ég kynnti mér 1899, aðeins skrifað upp fáein lög úr tveimur handritum í Árnasafni. En þar er ég fullkomlega á sama máli og Ólafur Davíðsson, að vér höfum misst mikið, þar sem Árni Beinteinn var, bæði að því er snertir rannsókn íslenzkra þjóðlaga í handritum og ekki síður tilbúning nýrra laga (komposition), því í þeirri grein hafði hann hina beztu hæfilegleika.“

Bjarni Þorsteinsson tók stúdentspróf vorið 1883  með 1. einkunn og varð þriðji hæstur á prófinu. Í sagnfræði fékk hann ágætis einkunn og hefur sú fræðigrein orðið honum snemma hugleikin. Næstu árin var hann við skrifstofu- og kennslustörf í Reykjavík, en veturinn 1885-86 var hann heimiliskennari og sýsluskrifari hjá Lárusi Blöndal á Kornsá í Vatnsdal, þar sem hann kynntist konuefni sínu, Sigríði, dóttur sýslumannsins. Bjarni var latínumaður góður og var honum falin stundakennsla í því fagi í Latínuskólanum 1884-85 í fyrsta og öðrum bekk. Bjarni afréð svo að fara í Prestaskólannhaustið 1886 og lauk þaðan embættisprófi24. ágúst 1888. Um haustið vígðist hann til Hvanneyrarprestakalls í Siglufirði og þjónaði því kalli fram á sumar 1935, er hann fékk lausn frá embætti.

Meðan Bjarni var í Prestaskólanum, stjórnaði hann söngflokki skólapilta og stúdenta. Hann var því tvívegis söngstjóri kórsins og jafnframt sá síðasti, því eftir það varð aðskilnaður, þannig að skólapiltar höfðu sérstakan söngflokk fyrir sig.

Kristján Kristjánsson
Kristján Kristjánsson (1870-1927), síðar læknir á Seyðisfirði, tók við söngstjórninni af Bjarna Þorsteinssyni og stjórnaði skólapiltar kórnum tvö síðustu skólaár sín, 1888-90. Árni Thorsteinson var bekkjarbróðir hans. Hann segir, að Kristján hafi verið söngmaður af lífi og sál og hafi stjórnað kórnum með mestu prýði. Kristján samdi nokkur sönglög, sem flest eru óprentuð, kunnustu eru „Yfir kaldan eyðisand“ og „Hafaldan háa“, sem bæði eru í íslenzku söngvasafni II og fyrrnefnda lagið er auk þess í Organtónum I.

Skólapiltakórarnir lágu niðri á köflum. Sá sem þetta ritar, minnist þess, að Emil Thoroddsen æfði sérstakan skólapiltakór og stjórnaði honum á árunum 1914-17.

Íslenzk þjóðlög
Bjarni Þorsteinsson kvaddi sér ekki hljóðs sem tónskáld fyrr en um aldamótin og hið mikla rit hans, „Íslenzk þjóðlög“, kom út árunum 1906-1909, en hann safnaði lögunum og samdi ritgjörðirnar á árunum 1880-1905. Þetta rit er stórt og yfirgripsmikið, um 1000 bls. Þjóðlögin í ritinu skipta hundruðum, þar með talin 250 rímnalög. Þjóðlögin eru einrödduð, að undanteknum tvísöngslögunum, sem að sjálfsögðu eru tvírödduð. Í ritinu er í fyrsta sinn birt söngsaga Íslands frá því í fornöld og til loka 19. aldarinnar, öll byggð á frumrannsóknum höfundar. Margar fróðlegar ritgerðir eru þar um þjóðlögin okkar og íslenzk sönglagahandrit. Rit Þetta sýnir, hvílíkan fjársjóð við eigum, þar sem íslenzku þjóðlögin eru.

Skoðun höfundar er í fáum orðum þessi: Í fornum, þjóðlegum söng stöndum við Íslendingar fullt eins vel að vígi, og erum fullt eins ríkir, eftirtektarverðir og sérstæðir og í öðrum fornum þjóðlegum fræðum. Í fornum þjóðlegum söng erum við sérstakir og öðrum þjóðum ólíkir. Mörg íslenzk þjóðlög, einkum tvísöngslög og rímnalög, eru gjörólík þjóðlögum nágranna okkar.

Mörg eru dæmin, sem sanna þessa skoðun höfundarins, hve einkennileg og rammíslenzk mörg gömlu þjóðlögin okkar eru bæði að efni og búningi, og læt ég hér nægja að benda á Þjóðlagið „Ísland, farsælda frón.“ Áður en rit Bjarna um þjóðlögin kom út, var sú skoðun almenn, að ekki væri um auðugan garð að gresja hjá okkur Íslendingum, hvað þjóðlög snertir. Aðeins 16 íslenzk þjóðlög höfðu verið birt á prenti, þegar hann fór að safna þjóðlögum á seinni hluta 19. aldarinnar. Fimm komu út í frönsku riti 1780, eitt Þeirra er „Ár vas alda“, sem Þórarinn Jónsson hefur gert úr stórt kórlag. Konrad Maurer lét prenta tvö íslenzk þjóðlög við kvæði um Friðrik Barbarossa í Þýzku tímariti. Níu íslenzk þjóðlög, sem öll eru alkunn, birtust í hinu mikla þjóðlagasafni Bergreens. Þessi 16 lög voru því einu íslenzku þjóðlögin, sem höfðu verið prentuð fram að þessu og allir eru þeir útlendingar, sem þeim söfnuðu. Meira að segja þeir Íslendingar, sem voru óþreytandiað safna þjóðsögum, þjóðkvæðum og öðrum þjóðlegum fróðleik, og höfðu augun opin fyrir því, hvílíka þýðingu þetta hafði, gengu alveg fram hjá þjóðlögunum, eins og þau væru ekki til eða með öllu þýðingarlaus. Og það var reyndar skoðun margra, að íslenzk þjóðlög væru svo léleg og ljót, að þau væru ekki þess virði að þeim væri safnað - þau væru þjóðinni til minnkunar. Og svo var það álit margra, að þau væru ekki einu sinni íslenzk að uppruna, heldur afskræming á erlendum lögum. Þessir menn báru ekki það traust til þjóðarinnar, að hún gæti lagt neitt til frá eigin brjósti í þessum efnum.

Þetta vanmat á þjóðlögunum magnaðist við það,að Þjóðin kynntist Þeim erlendu sönglögum, sem Þeir Pétur Guðjohnsen og Jónas Helgason innleiddu hér. Þegar sá fegurðarheimur opnaðist, varð Þjóðin heilluð. Þessi nýju lög, sem eru í Jónasarheftunum og margofthefur verið minnst á, voru nú sungin við ættjarðarkvæði og önnur ljóð eftir skáldin okkar, sem Þjóðin hafði mætur á.Flest eru Þessi lög frá 19, öld og í þeim er einmitt sú tónlist, sem átti við tíðarandann.

Útlendu lögin, sem hér er átt við, eru í dúr og moll, en þær tóntegundir höfðu þá um langt skeið haft völdin í evrópskri tónlist. Aftur á móti er þetta tóneðli ekki í þeim gömlu íslenzkum þjóðlögum, sem eru með miðaldasniði, en þar ráða kirkjutóntegundirnar og ber sérstaklega mikið á þeirri lydisku í þessum lögum. Þó eru einnig mörg þjóðlögin okkar allt frá l600 í dúr og moll. Þessi gömlu þjóðlög fundu ekki hljómgrunn hjá þeim, sem höfðu vanið eyru sín við hinn nýja söng - þeim fannst þau blátt áfram ljót. En gamla fólkið í byggðum landsins hélt tryggð við þau og lét ekki glepjast. Í munni þess lifðu þessi gömlu og góðu íslenzku lög og það var á síðustu stundu að þeim var bjargað, því annars hefðu þau dáið út með þeirri kynslóð.

Þegar Bjarni Þorsteinsson fór að safna íslenzkum þjóðlögum, þá leitaði hann á móti straumnum. Hann fékk ekki þann stuðning hjá málsmetandi mönnum og opinberum aðilum hér heima, sem hann átti skilið, og hefði hann hvorki getað lokið verkinu né komið því út, ef merkir danskir áhrifamenn hefðu ekki komið honum til hjálpar. Hann þakkar tónskáldinu fræga, Hartmann gamla, og tónfræðingnum prófessor Angul Hammerich að hann gat lokið verkinu og fengið það prentað á kostnað Carlbergssjóðsins. Verkið er prentað í Kaupmannahöfn.  En hvernig tók þjóðin verkinu? Hún tók því fyrst með tómlæti. En tímarnir breytast og mennirnir með. Þegar frá leið sáust merki þess, að moll og dúr voru ekki lengur einráð um völdin í tónlist. Mörg tónskáld 20. aldarinnar sneru baki við tónlist 19. aldarinnar og sóttu næringu lengra aftur í tímann. Nú þóttu mönnun kirkjutóntegundirnar fallegar og töluðu um að hreinsa gömul lög, sem upphaflega voru samin í þeim, en 19. aldar menn höfðu raddsett í dúr eða moll. Og nú komu menn auga á fegurð þjóðlaganna okkar með miðaldasniðinu. Tónskáldin okkar hafa sýnt íslenzkum þjóðlögum vaxandi áhuga. Þau hafa sótt í Þjóðlagasafn Bjarna Þorsteinssonar margan gimsteininn, slípað hann og fegrað, og þau hafa byggt sjálfstæðar tónsmíðar á íslenzkum þjóðlögum og þjóðlagabrotum, bæði fyrir söng og hljóðfæri. Það yrði of langt mál að telja það allt upp hér, en þess gerist ekki þörf, því þjóðin þekkir verkin.

Hér á eftir verður minnst á þrjár tegundir þjóðlaga, sem eru í Þjóðlagasafni Bjarna Þorsteinssonar: „gömlu lögin“, tvísöngslögin og rímnalögin. Endurtek ég hér margt af því, sem ég hefi áður sagt um þessi þjóðlög í ritgerð minni um þjóðlagasafnið og önnur tónlistarstörf Bjarna Þorsteinssonar. Ritgerðin er birt í bókinni „Ómar frá tónskáldsævi“, bls. 203-240, sem Siglufjarðarkaupstaður gaf út á aldarafmæli tónskáldsins árið 1961.