Mynd vantar

II Tímabilið 1800 – 1900: Viðreisnartímabilið 1840 - 1900

Því verður ekki á móti mælt, að sá sönggróður var fremur lágvaxinn, sem hér var fyrir, þegar sá útlendi fór að flytjast hingað um og eftir miðja 19. öld, enda varð gamli söngurinn fljótt að þoka fyrir þeim nýja. Þjóðin tók aðfluttu sönglögunum fegins hendi, en þau voru flest frá  Norðurlöndum og Þýzkalandi, og skáldin tóku þá að yrkja undir þeim. Einna mest kom frá Danmörku, enda voru samskiptin aðallega við það land, bæði efnaleg og andleg.

Dönsku áhrifin voru sérstaklega mikil í kirkjusöngnum, allt frá því að Pétur Guðjohnsen gaf út hina einrödduðu sálmasöngsbók sína árið 1861. Hann tók kennara sinn, Bergreen, sér til fyrirmyndar, enda voru þeir vinir og skiptust á bréfum með hverri póstferð. Hann tileinkar honum fyrstu sálmasöngsbókina og þakkar honum veitta aðstoð. Og ennfremur las Bergreen prófarkir af þeirri síðari, sem kom út að Pétri látnum. Eftir þetta voru enn ný dönsk sálmalög tekin í kirkjusöng okkar, svo sem kvöld- og morgunsöngvar Weyses, sálmalög  eftir Hartmann, Gade, Rung o. fl. Pétur tók mörg sálmalög eftir Bergreen í sálmasöngsbækur sínar og í fótspor hans fetuðu eftirmenn hans í dómkirkjuorganistastarfinu, þeir Jónas Helgason og Sigfús Einarsson, og tóku síðan enn fleiri lög eftir Bergreen og önnur dönsk tónskáld í kirkjusöng okkar. Í sálmasöngsbók okkar frá 1936 og Viðbætinum frá 1946 eru alls 27 sálmalög eftir Bergreen, fleiri en eftir nokkurt annað erlent tónskáld og eru þessi sálmalög meðal þeirra, sem mest eru sungin í íslenzku kirkjunni. Sá grundvöllur, sem Pétur Guðjohnsen lagði með sálmasöngsbókum sínum, hefur síðan sett svip á íslenzkan kirkjusöng fram á þennan dag. Dönsku áhrifin eru ólíkt minni í kirkjusöng Norðmanna. Í kóralbók norsku kirkjunnar, sem nú er í gildi, eru dönsk lög ekki nema um 20 af um 300. Bergreen á þar aðeins tvö lög: „Hve sæl, ó, hve sæl“ og „Ó, blessuð stund, er burtu þokan líður.“

Hvað verzlega eða alþýðusönginn snertir á þessu tímabili, þá var uppistaðan í honum útlend sönglög, sem þeir Pétur Guðjohnsen og Jónas Helgason innleiddu, fyrst  Pétur með söngkennslu sinni í Latínuskólanum og tók hann lögin úr söngvaheftum eftir Bergreen; síðan Jónas með söngvaheftum sínum, Hörpuheftinu svonefnda árið 1875,og þeim söngvaheftum, sem komu út á árunum 1879-1901. Lögin voru undantekningarlítið frá Norðurlöndum og Þýzkalandi, Steingrímur Thorsteinsson beindi athygli Jónasar að þýzkum sönglögum, en með þeim var samvinna um söngtexta, sem Steingrímur þýddi eða orti. Það er rétt að minna hér á það, að hlutur Steingríms er hér mikill, því að þessi fallegu sönglög eiga íslenzku  textunum það að þakka, að þau voru sungin af þjóðinni. Jónasarheftin eru spegilmynd af íslenzkum alþýðusöng á seinni hluta 19. aldar og fram á þessa öld. Af þeim má sjá, hve, sorglega lítið við Íslendingar sjálfir höfum lagt afmörkum á þessu tímabili. Íslenzku lögin í heftunum eru aðeins 8 að tölu, Þar af eru 5 frumsamin af þeim bræðrum Jónasi og Helga, en hin þrjú eru þjóðlög. Þar sem sönghefti Jónasar eru nú á fárra höndum, skal þess getið, að mörg lögin voru síðan tekin í „Íslenzkt söngvasafn“, sem kom út í tveimur bindum árin 1915 og 1916, og mynda þar kjarnan. Jónas Helgason taldi lagið „Máninn hátt á himni skín“ sem einnig er sungið við textann „Góða veizlu (skemmtun) gjöra skal“, færeyskt þjóðlag, eins og gert er í dönskum nótnabókum, en lagið mun þó reyndar vera gamalt íslenzkt vikivakalag, og vísast um það mál til Þjóðlagasafns Bjarna Þorsteinssonar, bls.,633. Ef menn vilja fallast á, að þetta lag sé íslenzkt, þá eru íslenzku lögin í Jónasarheftunum alls níu að tölu, og er það ekki mikið, þegar á það er litið, að hin lögin í heftunum skipta nokkrum hundruðum.

Það var tekið fram hér að framan, að Jónasarheftin séu spegilmynd af íslenzkum alþýðusöng á seinni hluta 19. aldar og lengur. Þetta er rétt að öðru leyti en því, að Jónas gekk fram hjá íslenzkum rímnalögum og mörgum öðrum íslenzkum þjóðlögum, sem á þeim tíma voru enn mikið sungin, einkum af gömlu kynslóðinni.

Upp úr aldamótunum síðustu kvöddu íslenzk tónskáld sér hljóðs, sum þó nokkru fyrr, og var sönglögum þeirra vel tekið af þjóðinni. Eftir þetta hefur hinn íslenzki skerfur í sönglífi okkar stöðugt stækkað, en sá danski að sama skapi minnkað. Í Jónasarheftunum er því sem næst fimmtugasta hvert lag íslenzkt, en í Íslenzku söngvasafni I=II, sem kom út á öðrum tuga þessarar aldar, er meira en fjórða hvert lag íslenzkt og því sem næst fimmta hvert danskt. Í söngvasöfnum, sem komið hafa út eftir 1940, hefur hlutfallið breyzt enn íslenzkum lögum í hag, og er nú svo komið, að 2. til 3ja hvert lag, sem alþýðan syngur, er íslenzkt. Þetta sýnir greinilega, að sá skerfur er orðinn stór, sem  við sjálfir höfum lagt í búið, og ennfremur það, að lögin eftir tónskáldin okkar eru að skapi þjóðarinnar.

Dönsku lögunum fækkar óðum í alþýðusöng okkar, en mörg munu þó halda velli enn um sinn. Ekki trúi ég öðru en að þjóðin muni enn lengi syngja lag Weyses „Hvað er svo glatt“, 1ag Kuhlaus „Frjálst er í fjallasal“ og lag Schultz „Nú blikar við sólarlag“ og mörg fleiri lög, sem börnin læra snemma og menn syngja frá vöggunni til grafar. En það er sérstaklega eftirtektarvert í þessu máli, að dönsku lögin eru nær undantekningarlaust frá 19, öld, og ennfremur það, að þau eru komin inn í alþýðusöng okkar fyrir aldamótin síðustu. Við höfum sama og ekkert sótt í 20. aldar tónlist Dana. Í söngvasöfnum okkar eru aðeins örfá dönsk sönglög frá þessari öld, og hefur aðeins eitt þeirra fæst rætur í íslenzkum jarðvegi, en það er hið vinsæla barnalag eftir Fini Henriques (1867-1940): „Dansi dansi dúkkan mín“, en það lag er samið árið 1907.

Það verður ekki annað sagt en að þeir Pétur Guðjohnsen og Jónas Helgason hafi verið í snertingu við samtíð sína hvað tónlist snertir, því að Það eru hin rómantísku sönglög 19. aldarinnar, sem þeir innleiddu hér, en rómantíkin var þá ríkjandi stefna í tónlist. Dönsku áhrifin drottna enn í dag í kirkjusöngnum okkar, enda mörg sálmalögin traust og góð, sem þjóðin vill ekki án vera, en þau eru eftir Weyse, Bergreen, Hartmann, Gade, Rung o. fl., að ógleymdum J. A. P, Schultz, sem tilheyrir danskri músíksögu, þótt hann sé þýzkur, en hann starfaði í Danmörku um tíma. Íslendingar hafa enn sem komið er lagt lítið af mörkum til kirkjusöngsins. Í kirkjusöngsbók okkar frá 1936 eru aðeins 17 sálmalög eftir 12 íslenzk tónskáld, og auk þess eru þar tvö íslenzk þjóðlög í raddsetningu nútímatónskálda okkar. Þetta er ekki mikið, þegar á það er litið, að í bókinni eru 224 sálmalög. Þessi íslenzku sálmalög eru flest fremur sjaldan sungin í kirkjunni. Þess skal þó getið, að hér eru ekki talin með gömul íslenzk sálmalög frá grallaratímanum, en þau aftur á móti eru miklu oftar sungin við íslenzkar guðsþjónustur.

Á þessu tímabili, sem hér um ræðir, komu fyrst fram öfl, sem síðar urðu sterk í sönglífi þjóðarinnar, og skal  þá fyrst nefna karlakórssönginn. Jónas Helgason stofnaði fyrsta karlakórinn hér á landi, söngfélagið Hörpu, árið 1862, og stjórnaði honum við mikinn orðstír fram undir síðustu aldamót. Harpa var þó ekki vagga fjórraddaðs karlakórssöngs hér á landi. Vaggan stóð í Latínuskólanum. Skólapiltar eiga heiðurinn, eða öllu heldur söngkennarinn, Pétur Guðjohnsen. Þar áður þekktu Íslendingar að heita má ekki annan margraddaðan söng en tvísöng; tvísöngur var þá aðalreglan, en undantekning, ef sungnar voru fleiri raddir en tvær. Karlakórssöngur setti síðan mestan svip á sönglífið út öldina og allt fram undir 1930, en þá voru komnar margar aðrar greinar listarinnar til sögunnar. Enn í dag er karlakórssöngur mikilsmetinn af þjóðinni, enda eru sumir íslenzkir karlakórar sérlega góðir. Á síðasta tug 19. aldar tók karlakórinn „14. Janúar“ til starfa og söng í nokkur ár við ágætar viðtökur undir stjórn hins snjalla söngstjóra Steingríms Johnsen. Blandaðir kórar sungu þá við og við opinberlega, þar á meðal sönglög eftir klassísku meistarana. Björn Kristjánsson, síðar bankastjóri og alþingismaður, kemur þar mikið við sögu: Söngur skólapilta var ávallt mikill þáttur í sönglífi bæjarins og héldu skólapiltar sjálfir uppi karlakór og stjórnuðu honum sjálfir, en af söngstjórum þeirra skal hér nefna Árna Beintein Gíslason, sem þótti frábær, og Bjarna Þorsteinsson.

Þá skal nefna hornaleikinn. Helgi, bróðir Jónasar, stofnaði fyrsta hornaflokkinn hér á landi árið 1876, sem hann nefndi Lúðraþeytarafélag Reykjavíkur. Er þetta merkilegur söngsögulegur viðburður, því þaðan má rekja þróun hljóðfæralistar á þessari grein fram á þennan dag, en í höfuðstaðnum starfar nú glæsileg sinfóníuhljómsveit, sem ber menningu okkar fagurt vitni. Það má því með sanni segja, að mjór er mikils vísir.

Samkvæm því, sem segir í Musíkleksikoni Gusoin og Anker (Oslo, 1952) kom langspilið frá Noregi til Íslands um 1700. Þetta hljóðfæri var vinsælt hér á landi og létti mönnum marga stundina, eins og segir í þessari vísu, sem lögð er í munn bónda á 17. öld.:

Á langspilið ég leik um köld,

löng og niðdimm vetrarkvöld;

með leiknum raula ég lítinn óð

um líf mitt, örlög vond og góð.

Langspilið hverfur úr sögunni hér á landi seint á 19. öld, en þá er annað hljóðfæri komið í þess stað, en það er stofuorgelið (harmonium), sem breiddist ört út. Þetta hljóðfæri varð til þess, að gefin voru út söngvasöfn með ýmsum lögum, flestum erlendum, við íslenzk ljóð. Þjóðin tók jafnharðan við þessum lögum fegins hendi, og var þá sannkölluð söngöld, svo að önnur eins mun vart hafa risið hér á landi. Píanóum fjölgaði einnig á síðari hluta aldarinnar, og voru þau nær eingöngu í bæjum og kauptúnum. Menn léku á þau létt lög sjálfum sér og öðrum til ánægju, en píanóleikarar, sem vaxnir voru meiriháttar píanótónsmíðum komu ekki fram með þjóðinni fyrr en á þessari öld, en þess skal þó getið, að landshöfðingjafrú Olufa Finsen lék forkunnarvel á píanó, en hún var dönsk, og tónskáldið Sveinbjörn Sveinbjörnsson varð snillingur á hljóðfærið, en þeirri fullkomnum náði hann þó ekki fyrr en eftir að hann var seztur að í útlöndum og hafði lært listina hjá Reinecke í Leipzig. Um og eftir aldamótin 1900 voru það eingöngu konur, sem léku opinberlega á píanó í Reykjavík.

Nú verður sagt frá helztu sönglistarfrömuðum á þessu tímabili og verður þá fyrst sagt frá lífi og starfi fyrsta brautryðjandans, Péturs Guðjohnsens, sem stundum var kallaður „faðir sönglistarinnar á Íslandi.“