Vantar mynd

I  Inngangur: frá fornöld til 1800 – Leiðarvísir Ara Sæmundsens umboðsmanns

Leiðarvísir Ara Sæmundsens, en svo er sálmalagabók þessi venjulega kölluð, kom út á Akureyri 1855. Framan við er „Leiðarvísir til að spila á langspil, og til að læra sálmalög eftir nótum.“ Í bókinni eru um 120 sálmalög með bókstafanótum, því prentsmiðjan átti ekki til nótnastíl.

Þetta er hin fyrsta sönglagabók, sem kemur út í sérútgáfu hér á landi; Grallarinn er fyrst og fremst sálmabók, - sálmabók með nótum. Eftir þetta fóru að koma út kirkjusöngsbækur í sérútgáfum og hefur sá háttur verið hafður á síðan. Ari hefur tekið sálmalögin ýmist úr Grallaranum eða í þeirri breyttu mynd, sem þau höfðu fengið í munni alþýðunnar. Hann segir í innganginum: „Ég hef sett nokkur sálmalög í dúr, sem eru í dönskum nótnabókum í moll. “ Síðan telur hann þessi lög upp, sem eru 11 að tölu. Meðal þeirra eru fegurstu sálmalög lútersku kirkjunnar, eins og „Faðir vor, sem á himnum ert“, „Jesú Kristi, þig kalla ég á“. Ara þykir dúr - myndin fallegri, en segir þó, að hann búist við að sumum muni þykja þessi nótnasetning kynleg, en „tæplega þeim manni, sem bezt allra hér á landi hefur vit á slíku, herra organista P. Guðjohnsen“.

En hér skjátlast Ara, því Pétur Guðjohnsen hafði allt aðra skoðun á þessu máli, og leit svo á, að „gömlu lögin“ væru ekki annað en afbökun á kunnum kirkjulögum, sem stafaði af skorti á tilsögn og kunnáttu í söng og söngfræði. Þess vegna vildi Pétur Guðjohnsen ekki taka uppí sálmasöngsbók sína 1861 lög úr Weyse-handritinu, en þar voru lögin nóteruð eins og þau höfðu verið lögð fyrir Weyse og eins og þau voru sungin í Bessastaðaskóla. Því verður ekki neitað, að þessar afbrigðilegu myndir laganna geti í sumum tilfellum haft sjálfstætt gildi, en Pétri Guðjohnsen verður ekki láð, þótt hann kysi heldur að birta lögin í þeirri mynd, sem hann vissi að var réttari, og eins og þau eru í erlendum kóralbókum. Bjarni Þorsteinsson, sem hafði ríka tilhneigingu til að eigna slíkum afbrigðum erlendra sálmalaga sjálfstætt gildi og kalla þau íslenzk þjóðlög, hikaði þó í þessu tilfelli og segist ekki hafa tekið neitt af þessum ellefu sálmalögum upp í þjóðlagasafn sitt að svo stöddu. (Bj. Þorst.: Íslenzk þjóðlög, bls. 477). Hinsvegar tekur Bjarni Þorsteinsson upp í þjóðlagasafn sitt 8 lög úr bók Ara, sem hann telur íslenzk, en um eitt þeirra, „Kristur reis upp frá dauðum“, er það að segja, að lagið er afbökuð mynd af gömlu gregoríönsku lagi frá því um 1200, páskaleisunni „Christ ist erstanden“. Hjá Ara er lagið komið úr sinni upprunalegu tóntegund og auðvitað í dúr, sem virðist vera uppáhaldstóntegund hans.

Sálmalagið „Margt er manna bölið“ er eftir Johann Cruger (1598-1662), kantor við Nikulásarkirkjuna í Berlín. Hann er eitt af merkustu tónskáldum lútersku kirkjunnar og enn í dag eru sungin sálmalög eftir hann. Um þetta lag segir Ari: „Ég kann miklu betur við þetta lag í dúr en í moll; en fyrst ég hef það í fimm nótnabókum í moll, vildi ég ekki leyfa mér að setja það í dúr“: Í þýzkum kóralbókum er lagið við textann: „Jesu, meine Freude“. Bach hafði miklar mætur á þessu lagi og er það uppistaðan í samnefndri mótettu eftir hann og ennfremur notaði hann þetta lag sem lokakór í tveimur kantötum. Leiðarvísirinn til að læra að spila á langspil framan við bókina er ýtarlegur, 22 bls., og gerði mikið gagn. Langspilið var þá algengasta heimilishljóðfærið, og margir léku á það af töluverðri leikni fram yfir 1880. Þegar hin einraddaða sálmasöngsbók Péturs Guðjohnsens kom út 1861, hafði fjöldi manna í sveitum landsins, sem lagði sig eftir að læra hin nýju lög, ekki annað hljóðfæri sér til hjálpar en langspilið.

Ari Sæmundsen umboðsmaður (1797-1876) var ættaður úr Lundareykjadal í Borgarfirði. Hann lærði ungur prentiðn hjá Magnúsi Stephensen. Jón Borgfirðingur segir, að Magnús hafi kennt honum söng í Viðey (Rithöfundatal á Íslandi 1400-1882,Rvík. 1884, bls. 122), árið 1833 var Ari orðinn skrifari hjá Bjarna amtmanni Thorarensen á Möðruvöllum, og